Yeni Kayıt
Konudaki Resimler
|
Hızlı 
Bildirim
ABDÜLHAMÎD HAN'A GÖRE JÖN TÜRKLER
Sıcak Fırsatlarda Tıklananlar
Editörün Seçtiği Fırsatlar
Şarjlı Araç Süpürgesi Ev-ofis-araba Kullanımı Çok Fonksiyonlu Emiş Gücü 8500pa - Üfleme - Lt-117 Neo : Amazon.com.tr: Ev ve Yaşam
https://www.amazon.com.tr/dp/B0DD5N1TRN
5 gün önce paylaşıldı
Daha Fazla 
Bu Konudaki Kullanıcılar:
Daha Az 
2 Misafir - 2 Masaüstü
Giriş
Mesaj
-
-
Abdülhamid dönemi Osmanlı tarihinin en az bilinen dönemidir. -
keloglan+1 -
Modernite, Tarih ve İdeoloji:
II. Abdülhamid Dönemi Tarihçiliği Üzerine
Bir De¤erlendirme
Nadir ÖZBEK*
İKİNCİ ABDÜLHAMİD DÖNEMİ TARİHÇİLİĞİ, son yirmi, yirmi beş yıl içe-
risinde önemli değişimler geçirdi. Örneğin, #8220;İslâmî#8221; ve #8220;laik#8221; çevreler ara-
sındaki ideolojik bölünmenin gölgesinde şekillenmiş olan #8220;Kızıl Sultan mı,
Ulu Hakan mı?#8221; kutuplaşması, akademik tarihçilikte büyük oranda aşıldı.
1
İkinci Abdülhamid ve dönemine ilişkin hayli geniş olduğunu söyleyebilece-
ğimiz yerli ve yabancı literatürü inceleyen çok sayıda çalışma daha önce ya-
yımlandı.
2
Bu yazıda sözkonusu çalışmaları tekrar etmek yerine, öncelikle
döneme ilişkin akademik tarihçilikteki yeni yönelimlere kısaca değinip, ar-
dından Osmanlı tarihini, modernleşme paradigması ışığında kurgulama-
nın ne gibi ideolojik ve siyasî anlamlar ifade ettiği üzerinde duracağım. Bu-
nun için de, daha genel anlamda tarihsel düşüncenin siyasî ve ideolojik iş-
levleri ile akademik tarihçiliğin siyaset üstülük ve objektiflik iddiasının siya-
sî anlamlarına ilişkin bir tartışmanın yürütülmesi gerekmektedir.
Son dönem Osmanlı tarihi, yakın zamana kadar Avrupa-merkezci ve
modernleşmeci bir anlayışla, yani #8220;modernleşme#8221; ve #8220;Batılılaşma#8221; kav-
ramlarıyla açıklanıyordu. Bu yaklaşım, Osmanlı siyasî elitine hem sınırlı
hem de ikincil bir öznellik atfetmekteydi. Sözkonusu öznellik, Batı#8217;nın si-
yasal, toplumsal ve ekonomik normlarının yerel koşullara uyarlanması ile
71
Türkiye#8217;de Tahrir Defterlerine Dayal#8250; Yap#8250;lm#8250;fl Çal#8250;flmalar Hakk#8250;nda Baz#8250; Görüfller
Türkiye Araflt#8250;rmalar#8250; Literatür Dergisi, Cilt 2, Say#8250; 1, 2004, 71-90
* Yrd. Doç. Dr., Boğaziçi Üniversitesi, Atatürk Enstitüsü.
1 Sözkonusu kutuplaşma ve politizasyon hâlâ akademi dışı popüler tarihçilikte ağırlığını
sürdürmektedir.
2 Gökhan Çetinsaya, #8220;Abdülhamid#8217;i Anlamak: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış#8221;, Sosyal
Bilimleri Yeniden Düşünmek: Sempozyum Bildirileri, İstanbul: Metis Yayınları, 1998.
Gökhan Çetinsaya, #8220;Çıban Başı Koparmamak: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Ba-
kış#8221;, Türkiye Günlüğü, sy. 58, 1999. Selim Deringil, #8220;New Approaches to the Study of the
Ottoman Nineteenth Century#8221;, Çiğdem Kafesçioğlu ve Luciene Thys-Şenocak (der.)
Abdullah Kuran İçin Yazılar, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
Page 2
sınırlandırılmaktaydı. Osmanlı toplumunu Batı#8217;ya göre daha aşağıda ta-
nımlayan bu anlayış, Osmanlı siyasî elitine de bu #8220;geri kalmış#8221; toplumu,
Batı medeniyeti düzeyine yükseltme rolünü uygun görmüştür. Kısacası,
Osmanlı ve Türkiye siyasî eliti, Batı elitini #8220;taklit eden#8221; olarak tanımlanmış-
tır. Bununla birlikte, geçmişin, Batılılaşma, ilerleme, çağdaşlaşma, yani
modernleşme süreci olarak hikayelendirilmesi, son dönem Osmanlı ve
Cumhuriyet siyasî elitinin, toplumsal/tarihsel dönüşümlerin aslî öznesi
olarak kurgulanmasını olanaklı kılmıştır. Böylece siyasî elitin iktidar konu-
munun yeniden üretilmesinin ve bu iktidarın meşruiyetinin sağlanmasının
ideolojik zemini oluşturulmuştur. İçinde bulunulan zaman dilimi, mo-
dernleşmeci bir tarih anlayışıyla bugün, geçmiş ve gelecek bütünlüğü için-
de kurgulanmakta; egemen elit, siyasal ve toplumsal projeleriyle, geçmişin
ve bugünün kurucu unsuru, geleceğin ise teminatı olarak tahayyül edil-
mekte ve böylece içinde bulunulan anın iktidar ilişkilerine süreklilik boyu-
tu kazandırılmaktaydı. Bu açıdan bakıldığında ulus-devlet yaratma proje-
lerinin, modernleşmeci bir ulusal tarih kurgusuna ihtiyaç duyduğu açıkça
görülecektir.
Buraya kadar söylediklerimizde, geçmişe ilişkin her türlü tahayyülün,
içinde bulunulan an tarafından koşullandırıldığı vurgusu yapılmaktadır.
Tarihçilik faaliyeti de esas itibariyle geçmişe ilişkin bir kurgu olduğu için bu
kapsam dahilinde değerlendirilmelidir. Akademik tarihçiliğin bilimsellik
iddiasının ise ancak tarihçilik zanaatının teknik gerekleriyle ilgili olduğu-
nun altı çizilmelidir. Cumhuriyet Türkiye#8217;sinde Osmanlı geçmişine ilişkin
tahayyüllerin de bu çerçevede şekillendiği açıktır. Örneğin Cumhuriyet si-
yasî elitinin 1950#8217;li yıllara kadar genel olarak Osmanlı#8217;yı, yakın zamanlara
kadar da Abdülhamid dönemini, modernleşme anlatısının, yani geçmiş ta-
hayyülünün dışında tutması, dönemin seküler ve ulusal bir kimlik yaratma
olarak tanımlayabileceğimiz ideolojik ihtiyaçlarıyla ilişkiliydi. Türkiye#8217;deki
egemen siyasî ve kültürel elitin geçmiş kurgusu, değişen siyasal konjonk-
türle önemli değişikliklere uğramıştır. Örneğin, siyasal rejimin bekâsı açı-
sından Osmanlı geçmişinin ötekileştirilmesine ihtiyaç kalmadığı ve gerek
yerel gerekse uluslararası düzleme yönelik yeni siyasî hedefler belirmeye
başladığı oranda, yeni ve daha kapsayıcı geçmiş kurgularına ihtiyaç artmış-
tır. Sözkonusu konjonktürel ihtiyaçların sonucu olarak Osmanlı-Türkiye
tarihi, en genel ifadeyle, dar kutuplaşmaların dışında ve sürekliliğe vurgu
yapılarak kurgulanmaya başlanmıştır. Bu açıdan bakıldığında, Abdülha-
mid döneminin Osmanlı-Türkiye modernleşmesi anlatısı içine dahil edil-
mesini, yalnızca akademik tarihçiliğin bilimsellik ve objektiflik düzeyinin
yükselmesiyle ilişkilendirmek doğru olmayacaktır.
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
72
Page 3
Akademik tarihçilikte Abdülhamid döneminin temel modernleşme an-
latısına dahil edilme çabası iki aşamada gerçekleşmiştir. Birinci aşamayı
1970 ve 1980#8217;li yılların sınırlı sayıdaki çalışmaları oluşturmaktadır. İkinci
aşama ise, son on yılda özellikle yurtdışında yapılan doktora tezleri ve yeni
monografik çalışmalarla gerçekleşmiştir. Bu ikinci aşama, modernleşme
ideolojisinin küreselci, çok kültürcü ve sivil toplumcu bir mahiyet kazandı-
ğı bir döneme denk düşmüş ve bu nedenle daha kapsamlı ve kuşatıcı bir
nitelik kazanmıştır. Aşağıda, birinci aşamanın kısa bir değerlendirilmesi
yapıldıktan sonra ağırlıklı olarak son on, on beş yılda yapılmış çalışmalar
üzerinde durulacaktır. Yazının son bölümünde ise, on dokuzuncu yüzyıl
Osmanlı tarihi, modernleşme paradigmasına başvurulmadan nasıl yazıl-
malı, sorusuna cevap aranılmaya çalışılacaktır.
#8226; #8226; #8226;
1970 ve 1980#8217;li yıllarda Osmanlı çalışmaları, iktisat tarihçiliği etkisinde
şekillendi. Bu dönemde genel anlamda akademik tarihçiliğin ve özellikle
de iktisat tarihçiliğinin gündemini, azgelişmişlik, bağımlılık, tarımsal yapı-
lar, feodalizm, Asya tipi üretim tarzı ve kapitalizme geçiş konuları oluştur-
maktaydı. Bununla birlikte, siyasî fikir tarihçiliği ağırlığını korumaya de-
vam etmiştir. İktisat tarihçiliği literatüründe Abdülhamid döneminin, ayrı
bir alt dönem olarak ele alınmadığı görülür. Ayrıca, on dokuzuncu yüzyıl
sonları ve yirminci yüzyıl başlarındaki tarım, eğitim, ulaşım ve demiryolla-
rına ilişkin çalışmalar da, Abdülhamid döneminde önemli kalkınma ham-
lelerinin gerçekleştirilmiş olduğunu bütün çıplaklığıyla ortaya koymuştur.
3
İktisat tarihçiliğinin ideoloji dışı teknik söylemi, Abdülhamid dönemi ta-
rihçiliğindeki siyasî ve ideolojik kutuplaşmadan daha az etkilenilmesine
yol açmıştır. Böylece, dönemin özellikle malî politikaları ve altyapı alanın-
daki hamleleri sağduyuyla değerlendirilebilmiştir.
1930#8217;lu yılların Cumhuriyet ideolojisi Osmanlı geçmişini topyekün red-
detme eğilimindeyken, 1940 ve 1950#8217;li yıllara gelindiğinde bu durum değiş-
meye başlamıştır. Örneğin, Tanzimat reformculuğuyla barışma yoluna gi-
dilmiş, ancak Abdülhamid dönemini modernleşme çizgisinden sapma, ge-
riye dönüş ve İslâmî gericilik olarak niteleyen ve en keskin ifadesini Niyazi
Berkes#8217;te bulmuş olan anlayış önemli ölçüde muhafaza edilmiştir. Sözko-
nusu anlayışın akademik tarihçilik alanında aşılmasında, Engin Deniz
73
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
3 Tarım konusunda örnek olarak bkz. Donald Quataert, #8220;Ottoman Reform and Agricultu-
re in Anatolia, 1876-1908#8221;, Doktora Tezi, University Of California, Los Angeles, 1973.
Tevfik Güran, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998. Demiryolları
konusundaki çalışmalar hayli kabarık olduğu için burada örneklenmeyecektir. Eğitim-
le ilgili çalışmalara örnekler ise ilerde verilecektir.
Page 4
Akarlı#8217;nın 1976 yılında Princeton Üniversitesi#8217;nde tamamlamış olduğu
doktora tezinin katkısı büyüktür.
4
Akarlı#8217;nın çalışmasında iç ve dış politika
ile malî konular önemli yer tutar. Özellikle dış politika ve finans alanında
Avrupa güçlerine nasıl direnildiğinin gösterilmiş olması, döneme ilişkin
daha sağduyulu bir yorumun ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Akarlı#8217;nın,
Abdülhamid döneminde gerçekleştirilen altyapı atılımlarının, Millî Müca-
delenin ve Cumhuriyet Türkiye#8217;sinin kuruluş hamlelerinin başarıya ulaş-
ması açısından ne kadar önemli olduğunu vurgulaması, Abdülhamid reji-
mine karşı daha ılımlı bir yaklaşımın ortaya çıkmasını kolaylaştırmıştır. Yi-
ne bu dönemde, Donald Quataert#8217;in aşağıdan yukarıya bir sosyal tarih ça-
lışması olarak niteleyebileceğimiz Osmanlı Devleti#8217;nde Avrupa İktisadi Ya-
yılımı ve Direniş adlı kitabı, son dönem Osmanlı tarihine Türkiye siyaseti-
nin dar kalıplarıyla yaklaşılmamasının yeni açılımlar sağlayabileceğini or-
taya koymuştur.
5
Şevket Pamuk#8217;un ondokuzuncu yüzyılın son on yılında,
yani Abdülhamid döneminde, malî ve iktisadî konularda hayli iyi bir per-
formans gösterilmiş olduğunu ortaya koyması da bu çerçevede değerlendi-
rilebilir.
6
Kısacası, iktisat tarihçiliğinin, Abdülhamid dönemine ilişkin red-
detme çabalarını boşa çıkarmadaki rolü inkâr edilemez.
Yeni tarihçiliğin ayırt edici özelliği, bir yandan ondokuzuncu yüzyılda,
diğer yandan da Osmanlı#8217;dan Cumhuriyet#8217;e geçişteki sürekliliği ön plana
çıkartmış olmasıdır. Akarlı#8217;nın, Abdülhamid döneminin siyasal, ekonomik
ve idarî gelişmelerini, İkinci Mahmud dönemi öncesinden İkinci Meşruti-
yet#8217;e, hatta Cumhuriyet#8217;in ilk yıllarına kadar uzanan bir perspektif içinde
incelemesi, bu yeni yaklaşıma örnek olarak gösterilebilir. Akarlı#8217;nın tezi her
ne kadar Abdülhamid dönemi üzerine yoğunlaşıyorsa da bir bakıma #8220;uzun
on dokuzuncu yüzyıl#8221; perspektifiyle yazılmıştır. Cumhuriyet tarihine gön-
derme yapan ve böylece de Osmanlı#8217;dan Cumhuriyet#8217;e geçişte sürekliliği
vurgulayan bu tezle, Abdülhamid döneminin, modernleşme ve çağdaşlaş-
ma sürecinin bir parçası olduğu görüşü ağırlık kazanmaya başlamıştır.
Akarlı#8217;nın çalışmasını, İlber Ortaylı#8217;nın İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı
adlı kitabıyla birarada düşünmek yararlı olacaktır.
7
Her iki çalışmada da,
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
74
4 Yayımlanmamış olmasına rağmen bu çalışmanın bir klasik haline geldiğini söylemek
gerekir. Engin Deniz Akarlı, #8220;The Problems of External Pressures, Power Struggles, and
Budgetary Deficits in Ottoman Politics under Abdülhamid II (1876-1909): Origins and
Solutions#8221;, Doktora Tezi, Princeton University, 1976.
5 Donald Quataert, Osmanlı Devleti#8217;nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908),
çev. Sabri Tekay, Ankara: Yurt Yayınları, 1987.
6 Şevket Pamuk, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, 1820-1913, 2. baskı, İs-
tanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
7 İlber Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 1. baskı, İstanbul: Hil Yayınları, 1983.
Page 5
on dokuzuncu yüzyıl tarihi uzun dönemli bir perspektifle ele alınmış ve ko-
puşlardan çok sürekliliğe vurgu yapılmıştır. Bu benzerliğe rağmen Ortay-
lı#8217;nın, Abdülhamid dönemini önemli ölçüde kapsam dışında bırakıp, daha
çok Tanzimat dönemi idarî ve hukukî reformları ve Balkanlar#8217;da milliyetçi-
lik konularına yoğunlaşmış olduğunu görüyoruz. Ortaylı, Tanzimat döne-
mini uzun dönemli tarihsel bir perspektif içinde değerlendirirken, Akarlı
aynı yaklaşımı Abdülhamid dönemi için göstermiştir. Konuya Abdülhamid
dönemi tarihçiliği açısından bakıldığında, sözkonusu dönemi modernleş-
me anlatısına dahil etmek noktasında Akarlı#8217;nın tezinin, Osmanlı tarihçili-
ğinde izleri, Ortaylı#8217;nın bahsi geçen çalışmasında da görülen önemli bir ek-
sikliği giderdiği söylenebilir.
Abdülhamid dönemi tarihçiliğindeki bu ilk dönem revizyon arayışına
ilişkin örnekleri çoğaltmak mümkündür. Stanford Shaw#8217;un Abdülhamid#8217;i
#8220;son Tanzimat padişahı#8221; olarak niteleyen çalışmasının, #8220;resmî#8221; kanadın bu
dönemi İslâmî gericilik olarak gören aşırılığının törpülenmesinde ve döne-
min, Tanzimat ve modernleşme paradigması içine dahil edilmesindeki ro-
lü inkâr edilemez.
8
Sonuç olarak #8220;Kızıl Sultan mı, Ulu Hakan mı?#8221; tartışma-
sı, yerini, Abdülhamid#8217;in otokratik ve İslâmî yönü ağır basan bir siyasal re-
jim altında Tanzimat çizgisinde modernleşmeci bir padişah olduğunun
teslim edilmesi şeklinde bir senteze bırakmış görünmektedir. Artık sözko-
nusu sentezin farklı ideolojik-siyasî perspektiflere denk düşen yeni varyas-
yonları ortaya çıkmaya başlamıştır. Örneğin Kemal Karpat#8217;ın, Abdülha-
mid#8217;in modernleşmeci siyasetiyle bir tür Osmanlı milliyetçiliği olarak yo-
rumladığı İslâm ve Türklük eksenli siyasetini temel alarak bugünün Ata-
türkçü kesimleriyle ılımlı İslâmcı kesimlerini uzlaştırma arzusu, aynı reviz-
yonist anlayışın 1990#8217;lar sonu Türkiye siyasetinin merkeziyetçi çizgisini ye-
niden biçimlendirme çabasını yansıtır.
9
Yukarıda kısaca özetlediğimiz revizyonist tarihçilik anlayışı Abdülha-
mid dönemini, Osmanlı-Türkiye modernleşmesi anlatısı içine dahil etmiş
olsa bile, Avrupa-merkezci bir modernleşme anlayışının dışına çıkma ko-
75
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
8 Stanford Shaw, #8220;Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat#8221;, Tanzimat#8217;ın 150. Yıl-
dönümü Uluslarası Sempozyumu (Bildiriler), Ankara: Millî Kütüphane, 1989. Bu yeni
sentez açık ifadesini, Eric Zürcher#8217;in ders kitabı formatındaki Modernleşen Türkiye#8217;nin
Tarihi adlı eserinin, Abdülhamid Dönemi#8217;ni #8220;Gerici İstibdat ya da Islahatların Doruğu#8221;
şeklinde tanımlayan bölümüyle bulmuştur. Başlıktan da anlaşılacağı üzere Zürcher,
her iki keskin yorumu da yumuşatıp bir orta yol bulmaya çalışmaktadır. Bir yandan re-
jimin otokratik yönüne, diğer yandan da reform çabalarındaki sürekliliğe ve bu dö-
nemdeki önemli atılımlara işaret etmektedir. Erik Zürcher, Modernleşen Türkiye#8217;nin
Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
9 Kemal Karpat, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and
Community in the late Ottoman State, Oxford: Oxford University Press, 2001.
Page 6
nusunda başarılı olamamıştır. Osmanlı-Türkiye tarihçiliğini kuşatmış olan
bu modernleşme anlayışı, tarih anlatısını Batı karşısında gecikmişlik tema-
sı üzerine bina etmiştir. Böyle bir yaklaşım kendini, çağdaşlaşma veya Av-
rupalılaşma ideolojisinde yoğun olarak gösterir. Bununla birlikte, modern-
leşme temasının karşılaştırmalı bir perspektife de imkân sağladığı belirtil-
melidir. Kuşkusuz tarihin karşılaştırmalı bir perspektifle ele alınması, ilk
bakışta son derece olumlu karşılanabilir. Ancak, Osmanlı modernleşmesi-
nin, Avrupa olarak soyutlanan, idealize edilmiş bir kurguya gönderme ya-
pılarak, gecikmişliğin yarattığı sorunlar çerçevesinde anlatılmasının, Os-
manlı toplumuna ve siyasî elitine ancak Avrupa örneğini model almaktan
ibaret bir tarihsel öznellik atfetmek anlamına geleceği açıktır. Türkiye ile il-
gili literatürde her ikisi de geç modernleşmeler olarak değerlendirilen Os-
manlı ve Rusya örneklerinin karşılaştırılmasına sıklıkla başvurulmuş ve Os-
manlı#8217;nın Rusya#8217;ya göre modernleşme sürecine daha geç yönelmiş olması,
sürecin Osmanlı-Türkiye örneğinde daha sorunlu yaşanmasının en önem-
li nedeni olarak gösterilmiştir. Böyle yaklaşımların barındırdığı sorun, tari-
hin sadece bir modernleşme süreci olarak hikâyelendirilmiş olması değil,
aynı zamanda, modernleşmenin Avrupa-merkezci bir varyantına bağlı ka-
lınıyor olmasındadır. Kuşkusuz 1970#8217;li ve 1980#8217;li yılların koşullarında Os-
manlı-Türkiye tarihini #8220;biz bize benzeriz#8221;ci anlayışın ötesinde karşılaştır-
malı bir perspektifle incelemek önemli bir kazanım olarak görülebilir. An-
cak sözkonusu #8220;geç modernleşme#8221; paradigmalarının bugün bile önemli
bir itibara sahip olması, Türkiyeli entelektüelin Edward Said sonrası hayli
geniş olan oryantalizm literatürüne rağmen en sığ şekliyle Avrupa-merkez-
ci bir tarih anlayışından hâlâ sıyrılamamış olduğunu ortaya koymaktadır.
10
Oryantalizm ve Avrupa-merkezci tarih anlayışına ilişkin tartışmaları bu
yazının sınırları içinde derinleştirmek mümkün değil. Ancak tarihe, #8220;geç
modernleşmenin yarattığı anomaliler#8221; şeklinde yaklaşmanın, örneğin Al-
manya ve Japonya tarihçiliğinde hem tarih yazıcılığı hem de epistemoloji
sorunu olarak eleştirilmiş olduğunu belirtmekle yetineceğim.
11
Almanya
tarihçiliğinde geç kalmışlık paradigması uzun süre Almanya siyasetindeki
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
76
10 Böyle bir yaklaşıma örnek olarak bkz. Murat Belge, #8220;Batılılaşma: Türkiye ve Rusya#8221;, Mo-
dern Türkiye#8217;de Siyasi Düşünce, c. 3, Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul: İletişim Yayın-
ları, 2002. Belge#8217;nin Rusya ile Osmanlı modernleşmesi karşılaştırmasına, İlber Ortay-
lı#8217;nın görüşlerini büyük oranda karikatürize ederek vardığını belirtmek gerekir. Bkz.
Ortaylı, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı.
11 Almanya tarihçiliği için bkz. David Blackbourn ve Geoff Eley, The Peculiarities of Ger-
man History: Bourgeois Society and Politics in Nineteenth-Century Germany, Oxford ve
New York: Oxford University Press, 1984. Japonya tarihçiliği için bkz. Harry D. Harootu-
nian, Overcome by Modernity: History, Culture and Community in Interwar Japan, New
Jersey: Princeton University Press, 2000.
Page 7
her türlü otoriter gelişmenin en önemli nedeni olarak gösterilmişti. Örne-
ğin Nazizmi, Alman kapitalizminin ve siyasetinin güncel sorunlarıyla açık-
lamak yerine, sorunun kaynağı geçmişte aranmış ve anomali olarak değer-
lendirilen güncel olgular temelde modernleşme sürecinin gecikmişliğiyle
açıklanmıştı.
12
Osmanlı-Türkiye tarihinde benzer yaklaşımlar, Türkiye si-
yasetinde bugün yaşanan birçok sorunu, örneğin ordunun siyasetteki ağır-
lıklı rolünü, devletin sözde #8216;ceberut#8217; niteliğini ve sivil toplumun sözde #8216;güç-
süz#8217; oluşunu, yine modernleşmenin gecikmişliğinin yarattığı anomaliler
silsilesine gönderme yaparak açıklama kolaycılığına yönelmiştir. Kuşkusuz
bütün bu eleştirileri, modernleşme paradigmasının ve Avrupa-merkezci
yaklaşımların önemli ölçüde itibar kaybettiği bir ortamda yapıyoruz. Ab-
dülhamid döneminin Avrupa-merkezci bir modernleşme paradigması çer-
çevesinde bile olsa ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı tarihi bütünlüğü içine da-
hil edilmesinin önemli bir başarı ve tarihçiliğimizde bir ilerleme olarak de-
ğerlendirilmesi gereken bir dönemde tarihin, modernleşme süreci olarak
kavramsallaştırılmasının epistemolojik ve siyasî boyutlarına ilişkin bir
eleştiri başlatmanın mümkün olamayacağını kabul etmeliyiz. Son on yılın
akademik tarihçiliği böyle bir sorgulamayı artık olanaklı hale getirmiştir.
#8226; #8226; #8226;
Son on, on beş yılda Osmanlı tarihçiliğinin önemli bir dönüşüm geçir-
diğini görüyoruz. Genel olarak tarihçilik alanında son çeyrek asırda günde-
me gelen teorik arayışların bu dönüşümde önemli bir payı olmuştur. Os-
manlı tarih yazıcılığının teorik gündemi zaman içerisinde, Avrupa tarihçi-
liğine daha çok yaklaşmış ve Osmanlı literatürünün uluslararası tarihçilik
alanındaki marjinal konumu bir miktar kırılmıştır. Sözkonusu yönelimin
izleri, örneğin, Osmanlı tarihiyle ilgili makalelerin itibarlı Avrupa tarihi
dergilerinde eskiye oranla daha çok yayımlanıyor olmasında gözlenebilir.
13
Ders kitabı niteliğindeki yeni çalışmaların Avrupa tarihi dizileri kapsamın-
77
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
12 Almanya için bkz. Blackbourn ve Eley, The Peculiarities of German History: Bourgeois
Society and Politics in Nineteenth-Century Germany. Japonya için bkz. Harootunian,
Overcome by Modernity: History, Culture and Community in Interwar Japan.
13 Comparative Studies in Society and History, European History Quarterly ve American
Historical Review gibi itibarlı akademik dergilerin, sayfalarında teorik açılımlı Osman-
lı tarihi çalışmalarına yer vermesi ve International Labor and Working-Class History
dergisinin, sonbahar 2001 tarihli sayısını Osmanlı emek tarihçiliğine ayırmış olması
akla ilk gelen örneklerdir. Örnek olarak bkz. Carter Findley, #8220;An Ottoman Occidenta-
list in Europe: Ahmed Midhat Meets Madame Gülnar, 1889#8221;, American Historical Re-
view, 1998, c. 103, sy. 1. Cengiz Kırlı, #8220;A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-
Century Istanbul#8221;, International Labor and Working-Class History, 2001, sy. 60. Selim
Deringil, #8220;They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire
and the Post-Colonial Debate#8221;, Comparative Studies in Society and History, 2003, c. 45,
sy. 2.
Page 8
da yayımlanıyor olması da bu bakımdan önemlidir.
14
Ayrıca, Ortadoğu ça-
lışmaları gibi saha araştırmaları dergilerinin teorik ağırlıklı yazılara daha
fazla yer vermeleri ve bu dergilerin yeni paradigmatik arayışları teşvik et-
meleri de bu çerçevede değerlendirilebilir.
15
Kuşkusuz bütün bu gelişmeler
son derece sınırlıdır. Buna rağmen son on, on beş yıl zarfında yeni bir lite-
ratür ve tarihçilik anlayışının ortaya çıktığını görmekteyiz. Bu yeni literatü-
rün ayırt edici özellikleri arasında, Avrupa tarihçiliğinin kavramsal çerçeve-
sine aşinalık, modernleşme paradigmasının Avrupa-merkezci varyantına
getirilen eleştiri ve Osmanlı tarihini dünya tarihi bütünlüğü içinde kurgu-
lama çabalarını sayabiliriz. Bu yeni literatür bir yandan Osmanlı tarihinin
dünya tarihi içindeki konumunu güçlendirirken diğer yandan da Osmanlı
tarihçisinin uluslararası akademik camiadaki saygınlığını artırmıştır.
Yukarıda kısaca değindiğimiz gelişmeler Abdülhamid dönemi tarihçili-
ğini de derinden etkilemiştir. Abdülhamid dönemi tarihçiliği bu dönemde,
bir önceki bölümde kısaca özetlediğimiz ilk revizyon çabasının birikimini
de devralarak önemli bir teorik atılım gerçekleştirmiştir. Aşağıda, son on
yılda yayınlanan bazı monografik çalışmaları ve doktora tezlerini kısaca
gözden geçirerek yeni tarihçiliğin ayırt edici yönlerini belirlemeye çalışa-
cağım.
16
Bir önceki dönemin literatürüyle karşılaştırıldığında, yeni tarihçiliğin en
önemli özelliğinin, modernleşmeyi, yerel koşulların yarattığı farklılıkları da
kapsayacak şekilde ortak küresel bir zamansallık içinde işleyen bir süreç
olarak kurgulamak olduğunu söyleyebiliriz. Ortak küresel-zaman fikri, Av-
rupa-merkezci yaklaşımların aşılmasında önemli rol oynamıştır. Böylece,
ondokuzuncu yüzyıl Osmanlı modernleşmesinin, idealize edilmiş bir Avru-
pa örneğinin gecikmiş bir türevi olarak kurgulanması aşılmıştır. Yeni çalış-
malarda Rusya, Japonya, Almanya ve Fransa#8217;yla benzerlikler ve eşzamanlı-
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
78
14 Aşağıdaki iki kitap Cambridge University Press#8217;in Avrupa tarihinde yeni yaklaşımlar se-
risi içinde yayınlanmıştır: Daniel Goffman, The Ottoman Empire and Early Modern Eu-
rope, New Approaches to European History, New York: Cambridge University Press,
2002; Donald Quataert, The Ottoman Empire, 1700-1922, New Approaches to European
History, Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
15 International Journal of Middle East Studies dergisinin (IJMES) 2002 yılında 34 numa-
ralı sayısını sömürgecilik sonrası çalışmaların (postcolonial theory) sağladığı teorik
imkânlar ışığında, Ortadoğu ve Orta Asya çalışmalarında yeni arayışlara ayırması bu
çerçevede anlamlıdır. Bu sayıda yer alan makalelere örnek olarak bkz. Deniz Kandiyo-
ti, #8220;Post-Colonialism Compared: Potentials and Limitations in the Middle East and
Central Asia#8221;, International Journal of Middle East Studies, 2002, sy. 34.
16 Avrupa ve Amerikan üniversitelerinde yapılan doktora tezlerine vurgu yapmamın se-
bebi, yerli çalışmaları küçümsemek değil, aksine bilimsellik normunun İngilizce yaz-
mak ve sözkonusu akademik ortamla ve ilgili dergileriyle ilişkili olmak şekilde koloni-
ze edilmiş olduğunu vurgulamak içindir.
Page 9
lıklar ön plana çıkartılmaya başlanmıştır. Bu çerçevede değerlendirilebile-
cek çalışmalar sınırlı olmakla birlikte hayli yol kat edildiğini söyleyebiliriz.
Abdülhamid dönemi tarihçiliğinin bu yeni evresinde Selim Deringil#8217;in
ideoloji ve siyaset ağırlıklı çalışmaları öncü bir rol oynamıştır. Deringil, Ab-
dülhamid dönemi siyaset ve ideolojisini, meşruiyet paradigması ve ulusla-
rarası arenada sembolik düzlemde yürütülen rekabete gönderme yaparak
incelemiştir. Bu çalışmanın önemi, farklı siyasî coğrafyalarda cereyan eden
tarihsel deneyimleri ortak bir küresel zamansallık içinde incelemesinde ve
farklı örnekler arasında gelişmişlik veya gecikmişlik açısından bir sıralama-
ya tabi tutmamasında yatmaktadır.
17
Bu doğrultudaki bir diğer örneği,
Benjamin Fortna#8217;nın Abdülhamid dönemi eğitim sistemiyle ilgili çalışması
oluşturmaktadır.
18
Fortna, Abdülhamid dönemi müfredatında dinî ve ahla-
kî değerlerin ağırlık kazanmasını, Rusya, Fransa ve bazı başka ülkelerdeki
benzer ve eşzamanlı gelişmelerle ilişkilendirmekte ve Osmanlı#8217;daki eğitim
politikalarını Batı#8217;yı örnek alma çabasının bir ürünü olarak değil, yerel ih-
tiyaçların doğurduğu uygulamalar olarak değerlendirmektedir. Fortna
farklı ülkelerdeki benzer uygulamaları karşılaştırırken, küresel bir saatin iş-
lemekte olduğu fikrini ön plana çıkarmış ve örneğin Osmanlı ve Rusya mo-
dernleşmelerinde bir gecikmişlik paradigmasına başvurmamıştır. Kısacası
yazar, eğitim sisteminde İslâmî öğelerin ağırlık kazanmasını, modernleşme
veya Batılılaşma çizgisinden bir kopuş olarak değil, aksine modernleşme-
nin bir gereği olarak değerlendirmiştir.
Son yıllarda Abdülhamid dönemi eğitim sistemiyle ilgili çalışmalarda
bir artış gözlenmektedir.
19
Modern devletin, toplumu ve bireyleri ideolojik
ve siyasî olarak biçimlendirme doğrultusundaki en önemli faaliyet alanla-
rından birisi olan eğitimle ilgili araştırmalar, dönemin tarihini anlamak
açısından son derece önemlidir. Abdülhamid dönemi tarihçiliğindeki bu
yeni eğilim kapsamında değerlendirilebilecek bir çalışma olması nedeniy-
79
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
17 Selim Deringil, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909),
çev. Gül Çağalı Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
18 Benjamin Fortna, #8220;Islamic Morality in Late Ottoman #8216;Secular#8217; Schools#8221;, International
Journal of Middle East Studies, 2000, sy. 32; Benjamin Fortna, Imperial Classroom: Is-
lam, the State, and Education in the Late Ottoman Empire, Oxford: Oxford University
Press, 2002.
19 Eğitim alanındaki çalışmaların hepsini burada vermek mümkün görünmemektedir.
Konuyla ilgili iki örnek için bkz. Bayram Kodaman, Abdülhamid Dönemi Eğitim Siste-
mi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1990; Mehmet Ö. Alkan, #8220;Ölçülebilir Veriler-
le Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi#8221;, Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi,
1996; Mehmet Ö. Alkan, #8220;Modernization from Empire to Republic and Education in
the Process of Nationalism#8221;, Ottoman Past and Today#8217;s Turkey, Kemal Karpat (der.), Le-
iden: Brill, 2000.
Page 10
le burada yalnızca Akşin Somel#8217;in araştırmasına değinmekle yetineceğim.
Gerçi, Avrupa-merkezci modernleşme paradigmasıyla hesaplaşmanın So-
mel#8217;in doğrudan gündeminde olduğunu söylemek zordur. Somel#8217;in çalış-
ması yine de, Abdülhamid dönemini ondokuzuncu yüzyıl bütünlüğü içine
entegre edebilmesi bakımından önemlidir. Bu yönüyle de, yukarıda kısaca
değinmiş olduğum birinci dalga revizyonist tarihçiliğe daha yakın durmak-
tadır. Somel, Abdülhamid dönemi eğitimiyle ilgili gelişmeleri Tanzimat#8217;tan
itibaren başlayan uzun dönemli bir perspektif içinde ele almıştır. Örneğin
müfredatın dinî içeriğinin pekiştirilmesinin yalnızca Abdülhamid döne-
minde değil, Tanzimat döneminde de sözkonusu olduğunu vurgulamıştır.
Bu tespitiyle yazarın, ideolojik eğilimler açısından Tanzimat ve Abdülha-
mid dönemlerini birbirinden farklıymış gibi gösterme eğilimlerini eleştir-
miş olduğu görülür.
20
Bunlardan başka Somel#8217;in çalışması, eğitimle ilgili
uygulamaları, sosyal disiplin, modern siyaset ve modern devlet kavramla-
rıyla açıkladığı için yeni literatür kapsamında değerlendirilmelidir.
21
Elizabeth Frierson#8217;un, Abdülhamid döneminde devlet, basın ve top-
lumsal cinsiyet konularını temel alan ve ağırlıkla #8220;kamusal alan#8221; kavramı
üzerine kurulmuş olan doktora tezi ile bazı makaleleri, yeni tarihçiliğin te-
orik tartışmalara ağırlık veren kesimine örnek teşkil etmektedir.
22
Frierson,
Abdülhamid döneminde yaygınlaşan kadın dergilerini inceleyerek Osman-
lı kamusal alanının alt ve orta sınıf eğitim görmüş kadınları da kapsayacak
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
80
20 Selçuk Akşin Somel, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empire,
1839-1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Leiden: Brill Academic Publishers,
2001.
21 Gökhan Çetinsaya#8217;nın İkinci Abdülhamid#8217;in Irak ve aşiret siyasetiyle ilgili doktora ça-
lışması yukarıdaki çerçevede değerlendirilebilir. Çetinsaya#8217;nın çalışmasında, din, tari-
kat ve halk İslâmı boyutlarının taşıdığa ağırlığa rağmen, Abdülhamid#8217;in temel kaygısı-
nın Osmanlı coğrafyasının parçalı yapısını modern devlet ve siyasetin gerekleri doğ-
rultusunda bütünleştirmek olduğu ortaya konulmuştur. Gökhan Çetinsaya, #8220;Ottoman
Administration of Iraq, 1890-1908#8221;, Doktora Tezi, University of Manchester, 1994; Gök-
han Çetinsaya, #8220;II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak#8217;da Tarikat, Aşiret ve Siyaset,#8221;
Dîvân İlmî Araştırmalar, 1999, sy. 7. Yine bu çerçevede değerlendirilmesi mümkün
olan bir başka çalışma için bkz. Bayram Kodaman, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan Il.
Abdülhamid#8217;in Doğu Anadolu Politikası, İstanbul: Orkun, 1983.
22 Elizabeth B. Frierson, #8220;Unimagined Communities: Women and Education in the Late
Ottoman Empire, 1876-1909,#8221; Critical Matrix, 1995, c. 9, sy. 2; Elizabeth B. Frierson,
#8220;Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era#8221;, Doktora
Tezi, Princeton University, 1996; Elizabeth B. Frierson, #8220;Cheap and Easy: The Creation
of Consumer Culture in Late Ottoman Empire#8221;, Consumption Studies and the History
of the Ottoman Empire, 1550-1922 An Introduction, Donald Quataert (der.), Albany:
State University of New York Press, 2000; Elizabeth B. Frierson, #8220;Mirrors Out, Mirrors
In, Domestication and Rejection of the Foreign in Late-Ottoman Women#8217;s Magazines
(1875-1908)#8221;, Women, Patronage, and Self-Representation in Islamic Societies, D. Fairc-
hild Ruggles (der.), Albany: State University of New York Press, 2000.
Page 11
şekilde genişlediğini göstermiş, ancak bu kamusallığın kadınlara sunduğu
imkânların, dönemin patriarkal ve otokratik siyasî kültürü tarafından ko-
şullandırıldığının altını çizmiştir. Frierson#8217;un çalışmasının önemi, Avrupa-
merkezci yaklaşımlarda Batı siyasî kültürüne özgü bir olgu olarak kurgula-
nan kamusal alan kavramını Osmanlı tarihçiliğine, kavramın her türlü
burjuva liberal ve demokratik özcü içeriklerini dışlayarak başarıyla uygula-
mış olmasında yatmaktadır. Yeni tarihçiliğe ilişkin bu kısa değerlendirme-
yi, padişahın monarşik tonları ağır basan sosyal yardım uygulamalarını,
modern sosyal devletin Osmanlı coğrafyasında aldığı özgül biçim olarak
kavramsallaştıran ve sözkonusu yorumu Rusya, Almanya ve Japonya ör-
neklerine gönderme yaparak inceleyen kendi çalışmalarımı hatırlatarak bi-
tirmek istiyorum.
23
Osmanlı İmparatorluğu#8217;nda Sosyal Devlet adlı çalış-
mamda, tarihsel oluşumlar, herhangi bir modernleşme süreci anlatısına
başvurulmadan, dahilî siyasî koşulların karmaşık doğasının belirleyiciliği-
ne vurgu yapılarak açıklanmış ve karşılaştırmalı yaklaşım, farklı modern-
leşme örneklerinin zaman içindeki göreli dizilişlerinin veya gecikmişlikle-
rinin tespiti meselesi olarak ele alınmamıştır.
Abdülhamid dönemiyle ilgili yeni literatürün en önemli özelliğini, Os-
manlı siyasî elitine tarihsel anlatı içinde tanınmış olan öznellik oluştur-
maktadır. Bu anlatıda Osmanlı siyasî eliti, gecikmişlik koşullarında idealleş-
tirilmiş bir Batı modelini yerel koşullara uyarlayan değil, eşzamanlı ve kü-
resel modernite koşullarında kendi kaderini başka coğrafyaların siyasî elit-
leri gibi tayin etme yeteneğine sahip bir özne olarak tasavvur edilmiştir. An-
cak, Avrupa-merkezci tarih anlayışının aşılması açısından son derece
olumlu bir sıçramaya denk düşen bu yeni anlayışın önemli epistemolojik
sorunlar içerdiğinin altı çizilmelidir. Bunlardan en önemlisi, Osmanlı tari-
hini Avrupa tarihçiliğinin teorik ve kavramsal donanımlarıyla yazmanın ge-
tireceği zorluklarla ilişkilidir. Bu sorun, Avrupa-merkezci yaklaşımları aşma
kaygısının gündemde olduğu bir ortamda paradoksal bir durum yaratmak-
tadır. Osmanlı tarihinin, Avrupa tarihçiliğinin kavramsal donanımlarıyla
yazılmasının, basitçe tarihçiliğimizin uluslararası bilimsel ve akademik dü-
zeyinin yükselmesi olarak değerlendirilemeyeceği açıktır. Edward Said#8217;in
oryantalizm eleştirisi, Avrupa-merkezci bir anlayışla Doğu#8217;nun bilgisini
üretmenin, Doğu üzerinde egemenlik kurma çabasına eşlik ettiği noktasın-
daydı. Said#8217;in sözkonusu eleştirisi önemli ölçüde Foucault#8217;nun bilgi-iktidar
81
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
23 Fortna, #8220;Islamic Morality in Late Ottoman #8216;Secular#8217; Schools#8221;, Nadir Özbek, Osmanlı
İmparatorluğu#8217;nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet, İstanbul: İletişim Yayın-
ları, 2002; Nadir Özbek, #8220;Osmanlı#8217;dan Günümüze Türkiye#8217;de Sosyal Devlet#8221;, Toplum ve
Bilim, 2002, sy. 92.
Page 12
ilişkisine yönelik tespitleri üzerine bina edilmişti.
24
Ancak Abdülhamid dö-
nemine ilişkin literatür örneğinde de gördüğümüz gibi yeni anlayış, tarih
anlatısında Batı#8217;nın Doğu üzerindeki tahakkümünü kırmış, Doğu#8217;ya da Ba-
tı#8217;yla eşit bir öznellik tanımış görünmektedir. Ancak, Osmanlı tarihçileri-
nin, Avrupa tarihçiliğinin dilini içselleştirmeleri şeklinde cereyan eden bu
süreci, bir açıdan, Avrupa-merkezli akademik söylemin genelleşmesi, söz-
konusu söyleme direniş imkânlarının daraltılması ve böylece zihinlerin bü-
tünüyle kolonileştirilmesi olarak yorumlamak da mümkündür.
Postmodern eleştirinin en güçlü göründüğü bir anda moderleşme ide-
olojisinin genelleşmesi ve hegemonyasını tahkim etmesi gibi paradoksal bir
durumla karşı karşıyayız. Burada öncelikle tartışılması gereken, genelleşmiş
bir modernleşme ideolojisini aşmanın nasıl mümkün olabileceğidir. Post-
kolonyal teorinin günümüzdeki önemli temsilcilerinden Dipesh Chakra-
barty#8217;nin bu sorunla ilgili önerisi, aydınlanma rasyonel düşüncesinin felse-
fî mirası üzerinde temellenmiş bütün kavramsal ve epistemolojik donanım-
ların terk edilmesi noktasındadır.
25
Chakrabarty#8217;nin, sözkonusu tespitiyle,
postmodern teorinin en temel eleştirisini paylaşıyor olduğu açıktır. Tarihin,
olguların zaman içinde art arda dizilişi, ileriye doğru bir gidiş şeklinde kur-
gulanması, yine buna bağlı olarak rasyonel bir özne anlayışı, Chakra-
barty#8217;ye göre aydınlanmacı modernitenin özünü oluşturmaktadır. Yazar, al-
ternatif epistemolojinin Batı kültür ve düşünce sisteminin tamamıyla dışına
çıkılarak kurulması gerektiğini ima etmektedir. Ancak bu çözümlemenin,
özcü ve kültürcü bir boyuta sahip olduğunun altını çizmeliyiz. Gerçekten de
Chakrabarty#8217;nin kendisi de bu olasılığın farkında görünmektedir. Postmo-
dern ve postkolonyal eleştirinin en önemli açmazı, moderniteyi bir söylem
ve kurgu olarak ele alması ve alternatifin ancak başka kültürel oluşumlara
referansla söylemsel düzeyde kurulabileceğini varsayıyor olmasıdır. Kültü-
rün ve söylemin de bir siyaset olduğu doğrudur. Ancak kültürel siyaset dahil
her türlü siyasetin sosyal ilişkiler içindeki öznelerinin belirgin olması son
derece önemlidir. Böyle bir vurgu bizi içinde bulunulan anın belirleyiciliği-
ne yöneltir. Başka bir ifadeyle, yeni bir epistemoloji, bugünün siyasetine bir
müdahale olduğu ölçüde radikal bir eleştiri mahiyeti taşıyabilir.
26
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
82
24 Edward Said, Orientalism, New York: Pantheon Books, 1978.
25 Dipesh Chakrabarty, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical Dif-
ference, Princeton Studies in Culture/Power/History, New Jersey: Princeton University
Press, 2000.
26 Harry D. Harootunian, #8220;In the Tiger#8217;s Lair: Socialist Everydayness Enters Post-Mao Chi-
na (Review essay on Streetlife China by Michael Dutton)#8221;, Postcolonial Studies, 2000, c.
3, sy. 3; Harry D. Harootunian, History#8217;s Disquiet: Modernity, Cultural Practice, and the
Question of Everyday Life, Columbia: Columbia University Press, 2000.
Page 13
Chakrabarty#8217;nin eleştirisi, bu imkânı bünyesinde barındırmıyor olmak-
la birlikte, modernitenin bir epistemoloji olarak aşılması amacını taşımak-
tadır. Oysa Abdülhamid dönemine ilişkin yukarıda özetlediğimiz yeni lite-
ratür, Osmanlı geçmişinin Avrupa-merkezcilikten arındırılmış küresel ve
eşzamanlı bir modernleşme süreci anlayışı içine dahil edilmesi amacını
gütmektedir. Fakat sözkonusu yeni eğilime getirdiğimiz en önemli eleştiri
modernitenin bir epistemoloji olarak sorunsallaştırılmamış olmasıyla ilgi-
liydi. Yine bu noktada gündeme getirmemiz gereken ve son yıllarda yaygın-
laşmaya başlayan bir başka yaklaşım, alternatif moderniteler, Batı-dışı mo-
derniteler veya melez moderniteler gibi kavramlarda ifade bulmaktadır.
27
Osmanlı tarihçiliği alanında henüz doğrudan bir etkisi görülmeyen bu yak-
laşım, moderniteyi kültürcü ve özcü bir anlayışla yorumladığı için, ortak ve
eşzamanlı bir modernite anlayışından önemli ölçüde ayrılmaktadır.
28
Al-
ternatif moderniteler kavramıyla, modernleşme ideolojisinin çok kültürcü,
sivil toplumcu ve globalist yeni bir yorumuna ulaşılmaktadır. Bu yeni ide-
olojiyi neo-modernizm olarak nitelemek mümkündür. Bugün Avrupa-mer-
kezci bir modernleşme ideolojisinden çok-kültürlü bir modernleşme ide-
olojisine yönelişin, kapitalist üretim ilişkilerinin küresel düzlemde çok
odaklı olarak yeniden şekillenmesinin yarattığı siyasal ihtiyaçlardan kay-
naklandığı açıktır. Başka bir ifadeyle, genelleştirilmiş bir modernite anlayı-
şının Doğu#8217;ya da teşmil edilmesini, sermaye birikiminin küresel ihtiyaçla-
rına denk düşen bir ideoloji, yeni bir hegemonya arayışı olarak nitelemek
gerekmektedir.
29
Modernleşme anlatısının, Avrupa#8217;yı ayrıcalıklı bir ko-
numda kurgulaması nasıl belli bir iktidar ilişkisine tekabül ediyor idiyse,
şimdi de Avrupa dışı siyasal coğrafyaların modernleşme anlatısı içine ikin-
cil ve türev bir konumda olmadan #8220;eşitlikçi#8221; bir tarzda dahil edilmelerinin
başka bir iktidar ilişkisine denk düşüyor olduğunu aynı şekilde dikkate al-
mak durumundayız.
Yukarıdaki tartışmaları, Abdülhamid dönemine ilişkin yeni literatürle
ilişkisi içinde daha somut olarak ifade etmemiz gerekmektedir. Bu nokta-
83
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
27 Dilip Parameshwar Gaonkar, Alternative Modernities, North Carolina: Duke University
Press, 2001. Ortadoğu çalışmaları alanında bu yaklaşıma örnek olarak bkz. Dale F. Eic-
kelman, #8220;Islam and the Languages of Modernity#8221;, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1; Nilüfer
Göle, #8220;Batı-dışı Modernlik: Kavram Üzerine#8221;, Melez Desenler, İstanbul: Metis Yayınları,
2000; Nilüfer Göle, #8220;Snapshots of Islamic Modernities#8221;, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1.
28 Ortak ve eşzamanlı modernite anlayışına örnek olarak bkz. Huri İslamoğlu, #8220;Moderni-
ties Compared: State Transformations and Constitutions of Property in the Qing and
Ottoman Empires,#8221; Journal of Early Modern History, 2001, c. 5, sy. 4.
29 Arif Dirlik, #8220;Modernity as History: Post-Revolutionary China, Globalization and the
Question of Modernity#8221;, Social History, 2002, c. 27, sy. 1; Arif Dirlik, #8220;Rethinking Colo-
nialism: Globalization, Postcolonialism, and the Nation,#8221; Interviews, 2002, c. 4, sy. 3.
Page 14
da, Avrupa sosyal tarihçiliğinin Habermas#8217;a borçlu olduğu ve kendi çalış-
malarımda da sıklıkla başvurduğum kamusal alan kavramının Osmanlı ta-
rihi kapsamında kullanılışı örneği üzerinde durmak yararlı olacaktır. Ha-
bermas#8217;ın klasik formülasyonunda kamusal alan kavramı, aile ile devlet
arasında burjuva liberal bireyin rasyonel siyasî bir özne olarak kendisini
kurduğu ve bu anlamda burjuva siyasetinin şekillendiği zemin olarak ta-
nımlanmıştır. Kamusal alan ve sivil toplum kavramlarında ifadesini bulan
siyasal olguların, şehir kültürünün, sivil inisiyatifin ve rasyonel zihniyetin
yeşerdiği Avrupa tarihine ait kavramlar olduğu, bu ve benzeri kavramların
güçlü devlet ve cemaat kültürünün belirleyici olduğu Doğu toplumlarını
anlamak için yararlı olamayacağı şeklindeki itirazların yeni olmadığını bi-
liyoruz.
30
Bu tarz itirazlar, kültür ve medeniyeti özcü bir yaklaşımla kurgu-
layıp her kültürel öbek için farklı kavramsal çerçeve öneriyor oluşu nede-
niyle kolayca eleştirilebilir. Ayrıca, kavramların analitik araçlar olduğu,
kendilerinden menkul kültürel veya başka türlü anlamlar ve özler taşıma-
dıkları ve kavramlara yüklenen anlamların tarihsel anlatının yaratıcısı ko-
numundaki tarihçinin eseri olduğunu unutmamalıyız. Gerçekten de kaba-
ca son on beş yıl içerisinde sosyal tarihçilik ve kültür tarihçiliği kamusal
alan kavramını Habermascı burjuva liberal özünden önemli ölçüde uzak-
laştırmış ve kavrama toplumsal sınıf ve grupları bütün çeşitliliği ve karma-
şıklığı içinde kuşatan geniş, çoğul, uzlaşmaya açık ama çatışmayı da barın-
dıran, rasyonel olması gerekmeyen bir siyaset zemini olarak yeni bir anlam
kazandırmıştır. Özellikle Geoff Eley#8217;nin çalışmalarında kamusal alan kav-
ramı, Gramsci#8217;nin hegemonya kavramından da faydalanılarak, siyasetin
cereyan ettiği zemin anlamında kullanılmıştır.
31
Geniş, konjonktürel ve arı-
zî bir yaklaşımla tanımlandığı takdirde kamusal alan kavramı, her türlü
kültürel özcülükten arındırılmış ve toplumsal siyasetin karmaşıklığını ve
tarihsel belirlenmişliğini kavrayan analitik bir araç haline gelecektir.
Kamusal alan kavramının yukarıda tanımlandığı şekliyle Osmanlı tarih
yazıcılığında kullanılmasının hiçbir teorik ve epistemolojik mahzuru olma-
dığını söyleyebiliriz.
32
Örneğin Abdülhamid dönemiyle ilgili kendi çalış-
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
84
30 Bu konuda yeni bir örnek için bkz. Şerif Mardin, #8220;Civil Society and Islam#8221;, Civil Society,
Theory, History, Comparison, John A. Hall (der.), Cambridge: Polity Press, 1995.
31 Geoff Eley, #8220;Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in the Ninete-
enth Century#8221;, Habermas and the Public Sphere, Craig Calhoun (der.), Cambridge,
Massachusetts: The MIT Press, 1996. Benzer bir yorum için bkz. Arif Dirlik, #8220;Civil So-
ciety/Public Sphere in Modern China: As Critical Concepts Versus Heralds of Bourge-
ois Modernity#8221;, Chinese Social Sciences Quarterly (Zhongguo She Hui Ke Xue Ji Kan),
1993, sy. 3.
32 Çin tarihiyle ilgili literatürü değerlendiren yazısında Arif Dirlik, kamusal alan/sivil top-
lum kavramlarının, Avrupa-merkezci ve kapitalizmin ürünü olmaları gerekçesiyle göz
ardı edilmemeleri gerektiğini vurgulamaktadır. Dirlik aynı yazıda kavramların ken- #10002;
Page 15
malarımda kamusal alan kavramı, padişahın siyasî otoritesinin kurulduğu
ve kitlelerin siyasete katılmasının, Abdülhamid#8217;in siyasî kurgusu dahilinde
gerçekleştiği ölçüde siyasî rejimin meşruiyetinin tahkim edilmesine hiz-
met eden siyaset zemin olarak tanımlanmıştır. Böylece kamusal alan kav-
ramına ilerlemeci ve sivil toplumcu bir perspektifle demokratik bir içerik
atfedilmeden, siyasetin tarihselliğine ve belirleyiciliğine vurgu yapılmış-
tır.
33
Yukarda Elisabeth Frierson#8217;un kamusal alan kavramını, yine özcü bir
anlam yüklemeden, Abdülhamid dönemi siyasetini anlamak üzere Os-
manlı tarihine başarıyla uygulamış olduğuna değinmiştik. Burada tanım-
landığı şekliyle kamusal alan kavramı, bütün karmaşıklık ve bölünmüşlük-
leriyle tarihsel öznelerin toplumsal siyasal pratiklerinin hiçbir kültürcülü-
ğe ve özcülüğe kapılmadan tarih anlatımıza dahil edilmesi imkânını sağla-
yacaktır. Bu yolla tarihi, her hangi bir hat doğrultusunda ilerleyen bir süreç
olarak değil, tarihsel öznelerin karşılıklı konumlanışlarının belirleyiciliğin-
de şekillenen bir olgu olarak kurgulamak mümkün olacaktır.
Abdülhamid dönemine ilişkin yeni literatürün en önemli başarısının
modernleşme paradigmasının Avrupa-merkezci biçiminin aşılması, Os-
manlı tarihinin dünya tarihi bütünlüğü içinde kavramsallaştırılmaya çalı-
şılması ve Osmanlı siyasî elitine atfedilen ikincil öznellik rolünün kırılması
noktalarında odaklaştığı ifade edilmişti. Bütün bu başarılarına rağmen ye-
ni literatürün en önemli zaafı kendi tarihselliğinin farkında olmayışı nokta-
sında odaklanmaktadır. Kendisini doğuran koşullarla ilişkisini kurmadan
ve bu koşullar içinde tekabül ettiği siyasal ve ideolojik açılımları belirleme-
den yeni literatürün, tarihçiliğimizin uluslararası niteliğinde bir yükseliş ve
tekamüle karşılık geldiğini düşünmek doğru olmayacaktır. Yeni literatür,
geçmişe ilişkin her türlü kurgunun bugüne ait ve bu nedenle de ideolojik
olduğu ve Osmanlı ve Türkiye siyasî elitini merkeze alarak modernist-his-
torisist bir epistemolojiyle kurgulanan bir geçmişin, iktidar konumundaki
kesimlerin egemenliklerini geçmiş-bugün-gelecek dizilimi içinde meşru-
laştırma işlevine sahip olduğu gerçeğini görme yeteneğinden uzak bulun-
maktadır. Sözkonusu literatüre getirilmesi gereken eleştiri, geçmişe ait ye-
ni tasavvurun bugüne ilişkin temsil ettiği siyaset noktasında olmalıdır.
#8226; #8226; #8226;
İkinci Abdülhamid dönemi tarihçiliğinin çerçevesini uzun yıllar çizmiş
olan #8220;Kızıl Sultan mı, Ulu Hakan mı?#8221; kutuplaşmasının Türkiye siyasetin-
85
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
di başlarına bir anlam ifade etmediğine, basitçe tasvir niteliklerinin olmadığına işaret
etmektedir. Dirlik#8217;e göre bir söyleme ait kavram ve terimler, farklı sosyal çıkarlar ve ide-
olojik yönelimlerle ilişkileri içinde programatik hedeflerin oluşturulmasına hizmet et-
tikleri ölçüde anlam kazanırlar. Bkz. Dirlik, #8220;Civil Society/Public Sphere in Modern
China: As Critical Concepts Versus Heralds of Bourgeois Modernity#8221;.
33 Özbek, Osmanlı İmparatorluğu#8217;nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşruiyet.
Page 16
deki ideolojik bir bölünmüşlüğe denk düştüğünü inkâr etmek mümkün gö-
rünmemektedir. Akademik tarihçiliğin de etkisiyle Abdülhamid#8217;e ilişkin ar-
tık #8220;ne Ulu Hakan, ne de Kızıl Sultan idi#8221; veya #8220;müstebid idi ama aynı za-
manda ıslahatçıydı#8221; şeklinde, objektiflik ve bilimsellik iddiasıyla örülmüş
orta yolcu bir tavır ön plana çıkmış bulunmaktadır. Geçmişe ilişkin popü-
ler tasavvurların ideolojik boyutunu görmek daha kolay iken, akademik ta-
rihçiliğin bu yönü, bilimsellik iddiası ardına gizlenmiş olması nedeniyle
daha zordur. Oysa, tarihçinin tasavvur ettiği geçmiş ile tarihçinin bizzat
içinde bulunduğu bugün#8217;ün aynı zamansal düzlemde bulunduğu hatırlan-
dığında, Abdülhamid dönemini ılımlı ve orta yolcu bir yaklaşımla Osman-
lı-Türkiye modernleşmesi sürekliliği kurgusu içine dahil etmenin de bir si-
yasete ve ideolojik pozisyona denk düşüyor olduğu açıklık kazanır.
Akademik tarihçiliğin saygınlığı her şeyden önce geçmişe ilişkin üreti-
len bilginin siyasetler üstülüğü ve objektifliği kriterleriyle ölçülmektedir.
Sözkonusu yanılsamanın pekiştirilmesinde, uluslararası bilimsellik amacı,
soyut bir dil ve gündem oluşturulması gibi birçok meslekî pratiğin rolü bu-
lunmaktadır. Ancak üniversite tarihçiliği, bilimsellik ve objektiflik iddiasıy-
la herhangi bir toplumsal-pratik gündemle ilişki kurmadığı sürece, üretilen
bilginin güncel toplumsal-siyasal işlevi kaybolmakta ve bilimsel faaliyet
akademisyenin kişisel statü ve kimlik siyasetine hizmet etmeye indirgen-
miş olmaktadır. Bununla birlikte, akademik tarihçinin bilimsellik iddiası,
kendi bireysel kimlik ve statüsünü oluşturmanın yanı sıra, daha genel bir
siyasete de hizmet etmektedir. Bu da geçmişe ilişkin bilgi üretiminin aka-
deminin tekeline alınmasıyla ilgilidir. Siyaset üstülük, bilimsellik ve objek-
tiflik vasfının tekelleştirilmesi yoluyla, geçmişe ilişkin alternatif tahayyülle-
rin gözden düşürülmesi kolaylaşmaktadır. Sözkonusu tarihçiliğin bilimsel-
lik ve objektiflik iddiası, geçmişin olduğu gibi gösterilmesi hedefinde ifade
bulmaktadır. Böyle bir tarih anlatısında güncele müdahale kaygısı bir tara-
fa itilmekte ve tarih, geçmiş olguların nedensellik ilişkisi içinde ardarda sı-
ralanması şeklinde bir anlatıya dönüştürülmektedir. Oysa tarihsel düşünce
aracılığıyla geçmişle kurduğumuz ilişki bugün#8217;e aittir ve bugün#8217;e ait olma-
lıdır. Walter Benjamin#8217;in ifade ettiği gibi, #8220;Geçmişi tarihsel olarak kurmak
#8216;onu gerçekten olmuş olduğu gibi#8217; tanımak değil, tehlike anında birden
parlayıveren anıyı ele geçirmektir#8221;.
34
Benjamin bu tezinde, tarihsel düşün-
cenin bugüne ilişkin bir kaygısı olması gerektiğine işaret eder ve geçmişe
ilişkin kurgunun, olguları, nedensellik ilişkisi içinde ardarda sıralamak ol-
madığını vurgular. Buradaki eleştirinin hedefi, historisist bir tarih anlayışı-
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
86
34 Walter Benjamin, #8220;Tarih Kavramı Üzerine#8221;, Son Bakışta Aşk: Walter Benjamin#8217;den Seç-
me Yazılar, Nurdan Gürbilek (der.), İstanbul: Metis Yayınları, 2001.
Page 17
dır ve önerilen alternatif #8220;bir geçiş olmayan, zamanın onda durduğu ve
onun tarafından üstlenildiği bir bugün kavramı#8221; üzerine bina edilmiştir.
Osmanlı-Türkiye tarihçiliği bağlamında, modernist-historisist tarih an-
layışına getirmiş olduğumuz bir başka önemli eleştiri de, siyasî elitin, geç-
mişe ilişkin anlatının temel kurucu unsuru olarak kurgulandığı noktasın-
dadır. Historisizm ve modernleşme ideolojisine alternatif bir tarihçilik, bu-
güne müdahale kaygısının yanısıra, egemen siyasî eliti, geçmişin kurucu
unsuru olmaktan azledip, geniş kitlelerin yaşanmış deneyimlerini tarihin
gerçek kurucu unsuru olarak ön plana çıkarmak durumundadır. Burada
yaygın tanımıyla aşağıdan yukarıya bir tarihçilik önerilmemektedir. Aşağı-
dan yukarıya tarihçilik söylemi, her türlü eleştirel boyutuna rağmen, ege-
men sınıfları yine tarihin kurucu unsuru olarak tasavvur etmek ve alt sınıf-
lara da yalnızca bu egemenliğe karşı direnme yeteneğini atfetmekle malul-
dür. Böylece alt sınıfların maduniyet hali ve ikincil konumları sürekli kılın-
mış olmaktadır. Modernleşme paradigması ve historisist bir epistemolojiyi
aşmayı hedefleyen bir tarih anlayışı, Osmanlı geçmişini, içi boş bir neden-
sellik ve süreklilik hikâyesi olarak değil, bugüne ilişkin bir müdahale kaygı-
sıyla alt sınıfların yaşanmış tecrübelerinin temel kurucu unsur olduğu bir
anlatı olarak kurgulamakla mükelleftir.
KAYNAKÇA
Akarlı, Engin Deniz, #8220;The Problems of External Pressures, Power Struggles, and Bud-
getary Deficits in Ottoman Politics under Abdülhamid II (1876-1909): Ori-
gins and Solutions#8221;, Doktora Tezi, Princeton University, 1976.
Alkan, Mehmet Ö., #8220;Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonrası Osmanlı Modernleşmesi#8221;,
Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1996.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Modernization from Empire to Republic and Education in the Process of
Nationalism#8221;, Ottoman Past and Today#8217;s Turkey, Kemal Karpat (der.), Le-
iden: Brill, 2000, s. 47-132.
Belge, Murat, #8220;Batılılaşma: Türkiye ve Rusya.#8221; Modern Türkiye#8217;de Siyasi Düşünce, c.
3: Modernleşme ve Batıcılık, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002, s. 43-55.
Benjamin, Walter, #8220;Tarih Kavramı Üzerine#8221;, Son Bakışta Aşk: Walter Benjamin#8217;den
Seçme Yazılar, Nurdan Gürbilek (der.), İstanbul: Metis Yayınları, 2001, s. 39-
50.
Blackbourn, David ve Geoff Eley, The Peculiarities of German History: Bourgeois So-
ciety and Politics in Nineteenth-Century Germany, Oxford ve New York: Ox-
ford University Press, 1984.
Çetinsaya, Gökhan, #8220;Ottoman Administration of Iraq, 1890-1908#8221;, Doktora Tezi,
University of Manchester, 1994.
87
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
Page 18
#8212;#8212;#8212;, #8220;Abdülhamid#8217;i Anlamak: 19. Yüzyıl Tarihçiliğine Bir Bakış#8221;, Sosyal Bilimleri
Yeniden Düşünmek: Sempozyum Bildirileri, İstanbul: Metis Yayınları, 1998,
s. 137-146.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Çıban Başı Koparmamak: II. Abdülhamid Rejimine Yeniden Bakış#8221;, Türkiye
Günlüğü, 1999, sy. 58, s. 54-64.
#8212;#8212;#8212;, #8220;II. Abdülhamid Döneminde Kuzey Irak#8217;da Tarikat, Aşiret ve Siyaset#8221;, Dîvân
İlmî Araştırmalar, 1999, sy. 7, s. 153-168.
Chakrabarty, Dipesh, Provincializing Europe: Postcolonial Thought and Historical
Difference, Princeton Studies in Culture/Power/History, New Jersey: Prince-
ton University Press, 2000.
Deringil, Selim, #8220;New Approaches to the Study of the Ottoman Nineteenth Century#8221;,
Abdullah Kuran İçin Yazılar, Çiğdem Kafesçioğlu ve Luciene Thys-Şenocak
(der.), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999, s. 345-348.
#8212;#8212;#8212;, İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-1909), çev.
Gül Çağalı Güven, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2002.
#8212;#8212;#8212;, #8220;They Live in a State of Nomadism and Savagery: The Late Ottoman Empire
and the Post-Colonial Debate#8221;, Comparative Studies in Society and History,
2003, c. 45, sy. 2, s. 311-342.
Dirlik, Arif, #8220;Civil Society/Public Sphere in Modern China: As Critical Concepts Ver-
sus Heralds of Bourgeois Modernity#8221;, Chinese Social Sciences Quarterly
(Zhongguo She Hui Ke Xue Ji Kan), 1993, sy. 3, s. 10-22.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Modernity as History: Post-Revolutionary China, Globalization and the Qu-
estion of Modernity#8221;, Social History, 2002, c. 27, sy. 1, s. 16-39.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Rethinking Colonialism: Globalization, Postcolonialism, and the Nation#8221;
Interviews, 2002, sy. 3, s. 428-448.
Eickelman, Dale F.,#8220;Islam and the Languages of Modernity#8221;, Daedalus, 2000, c. 129,
sy. 1, s. 119-135.
Eley, Geoff, #8220;Nations, Publics, and Political Cultures: Placing Habermas in the Nine-
teenth Century#8221;, Habermas and the Public Sphere, Craig Calhoun (der.),
Cambridge, Massachusetts: The MIT Press, 1996, s. 289-339.
Findley, Carter, #8220;An Ottoman Occidentalist in Europe: Ahmed Midhat Meets Mada-
me Gülnar, 1889#8221;, American Historical Review, 1998, c. 103, sy. 1, s. 15-49.
Fortna, Benjamin, #8220;Islamic Morality in Late Ottoman #8216;Secular#8217; Schools#8221;, Internati-
onal Journal of Middle East Studies, 2000, sy. 32, s. 369-393.
#8212;#8212;#8212;, Imperial Classroom: Islam, The State, and Education in the Late Ottoman
Empire, Oxford: Oxford University Press, 2002.
Frierson, Elizabeth B., #8220;Unimagined Communities: Women and Education in the
Late Ottoman Empire, 1876-1909#8221;, Critical Matrix, 1995, c. 9, sy. 2, s. 55-90.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Unimagined Communities: State, Press, and Gender in the Hamidian Era#8221;,
Doktora Tezi, Princeton University, 1996.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Cheap and Easy: The Creation of Consumer Culture in Late Ottoman Em-
pire#8221;, Consumption Studies and the History of the Ottoman Empire, 1550-
1922 An Introduction, Donald Quataert (der.), Albany: State University of
New York Press, 2000, s. 243-260.
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
88
Page 19
#8212;#8212;#8212;, #8220;Mirrors Out, Mirrors In, Domestication and Rejection of the Foreign in La-
te-Ottoman Women#8217;s Magazines (1875-1908)#8221;, Women, Patronage, and
Self-Representation in Islamic Societies, D. Fairchild Ruggles (der.), Albany:
State University of New York Press, 2000, s. 177-204.
Gaonkar, Dilip Parameshwar, Alternative Modernities, North Carolina: Duke Univer-
sity Press, 2001.
Goffman, Daniel, The Ottoman Empire and Early Modern Europe, New Approaches
to European History, New York: Cambridge University Press, 2002.
Göle, Nilüfer, #8220;Batı-dışı Modernlik: Kavram Üzerine#8221;, Melez Desenler, İstanbul: Me-
tis Yayınları, 2000, s. 159-175.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Snapshots of Islamic Modernities#8221;, Daedalus, 2000, c. 129, sy. 1, s. 91-117.
Güran, Tevfik, 19. Yüzyıl Osmanlı Tarımı, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1998.
Harootunian, Harry D., History#8217;s Disquiet: Modernity, Cultural Practice, and the Qu-
estion of Everyday Life, Columbia: Columbia University Press, 2000.
#8212;#8212;#8212;, #8220;In the Tiger#8217;s Lair: Socialist Everydayness Enters Post-Mao China (Review
essay on Streetlife China by Michael Dutton)#8221;, Postcolonial Studies, 2000, c.
3, sy. 3.
#8212;#8212;#8212;, Overcome by Modernity: History, Culture and Community in Interwar Japan,
New Jersey: Princeton University Press, 2000.
Kandiyoti, Deniz, #8220;Post-Colonialism Compared: Potentials and Limitations in the
Middle East and Central Asia#8221;, Intemational Journal of Middle East Studies,
2002, sy. 34, s. 279-297.
Karpat, Kemal, The Politicization of Islam: Reconstructing Identity, State, Faith, and
Community in the late Ottoman State, Oxford: Oxford University Press,
2001.
Kodaman, Bayram, Şark Meselesi Işığı Altında Sultan Il. Abdülhamid#8217;in Doğu Ana-
dolu Politikası, İstanbul: Orkun, 1983.
#8212;#8212;#8212;, Abdülhamid Dönemi Eğitim Sistemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi,
1990.
Kırlı, Cengiz, #8220;A Profile of the Labor Force in Early Nineteenth-Century Istanbul#8221;, In-
ternational Labor and Working-Class History, 2001, sy. 60, s. 125-140.
Mardin, Şerif, #8220;Civil Society and Islam#8221;, Civil Society, Theory, History, Comparison,
John A. Hall (der.), Cambridge: Polity Press, 1995, s. 278-300.
Ortaylı, İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 1. baskı, İstanbul: Hil Yayınları, 1983.
Özbek, Nadir, Osmanlı İmparatorluğu#8217;nda Sosyal Devlet: Siyaset, İktidar ve Meşru-
iyet, İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
#8212;#8212;#8212;, #8220;Osmanlı#8217;dan Günümüze Türkiye#8217;de Sosyal Devlet#8221;, Toplum ve Bilim, 2002,
sy. 92, s. 7-33.
Pamuk, Şevket, Osmanlı Ekonomisinde Bağımlılık ve Büyüme, 1820-19113, 2. baskı,
İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1994.
Quataert, Donald, #8220;Ottoman Reform and Agriculture in Anatolia, 1876-1908#8221;, Dok-
tora Tezi, University of California, Los Angeles, 1973.
#8212;#8212;#8212;, Osmanlı Devleti#8217;nde Avrupa İktisadi Yayılımı ve Direniş (1881-1908), çev.
Sabri Tekay, Ankara: Yurt Yayınları, 1987.
89
Modernite, Tarih ve #8249;deoloji: II. Abdülhamid Dönemi Tarihçili¤i Üzerine Bir De¤erlendirme
Page 20
#8212;#8212;#8212;, The Ottoman Empire, 1700-1922, New Approaches to European History,
Cambridge: Cambridge University Press, 2001.
Said, Edward, Orientalism, New York: Pantheon Books, 1978.
Shaw, Stanford, #8220;Sultan Abdülhamid II: Last Man of the Tanzimat#8221;, Tanzimat#8217;ın 150.
Yıldönümü Uluslarası Sempozyumu (Bildiriler), Ankara: Millî Kütüphane,
1989, sy. 179-197.
İslamoğlu, Huri, #8220;Modernities Compared: State Transformations and Constitutions
of Property in the Qing and Ottoman Empires,#8221;, Journal of Early Modern
History, 2001, c. 5, sy. 4, s. 353-386.
Somel, Selçuk Akşin, The Modernization of Public Education in the Ottoman Empi-
re, 1839-1908: Islamization, Autocracy, and Discipline, Leiden: Brill Acade-
mic Publishers, 2001.
-Zürcher, Erik, Modernleşen Türkiye#8217;nin Tarihi, İstanbul: İletişim Yayınları, 1993.
Modernity, History and Ideology:
A Critical Approach to the Hamidian Historiography
Nadir ÖZBEK
Abstract
This article examines recent scholarship on the history of the late Ottoman Em-
pire during the reign of Abdulhamid II. In the mainstream scholarship this pe-
riod has been considered as a parenthesis in the context of the long-term Otto-
man-Turkish march towards modernity which supposedly started with the
Tanzimat. The recent academic literature, on the other hand, aimed at resitu-
ating the Hamidian period within the context of Ottoman-Turkish modernity
and broader world-historical context. After briefly surveying the recent litera-
ture, the present article focuses on the political and ideological contexts that
informed changing attitudes towards the history of Hamidian period. The artic-
le argues that the past that historians imagined, and the present that historians
live within share the same temporality. This means that we need to rewrite the
history of the Hamidian period as social history inspired by our concern to
change our present.
TAL#8249;D, 2(1), 2004, N. Özbek
90
-
@keloğlan sağol
başka edinebileceğimiz bilgiler var ise burda yararlanabilirsek memnun olurum simdiden saol -
Abdülhamit Hakikaten Osmanlının Kanuniden sonraki dönemleri içerisinde (hoş kanuni döneminde başlamıştır duraklama dönemi bence) en büyük padişahtır. Parlak bir zekası vardır. Ayrıca Mustafa Kemal'i çok önceden keşfetmiştir. Basiretli padişah. -
Şu anki yaşadığımız olaylara bakarsanız o donemde yaşanan olaylar la aynı basiretli ve başarılı vatansever bir patişahmıs ALLAH rahmet eylesin -
<b>Jön Türkler hakkında daha detaylı bilgiyi AtanAtana.com'un "Sinema" bölümünde bulabilirsiniz.. Saygılarımla 
</b>
-
@rıchy sen atma yeter -
<blockquote id='quote'><font size='1' face='Verdana, Arial, Helvetica' id='quote'>quote:<hr height='1' noshade id='quote'><i>Originally posted by serdar155</i>
<br />@keloğlan sağol
başka edinebileceğimiz bilgiler var ise burda yararlanabilirsek memnun olurum simdiden saol
<hr height='1' noshade id='quote'></blockquote id='quote'></font id='quote'>
Benden bu kadar. Bundan sonra istenirse her kaynağın içindeki bibliyografyada yer alan kaynaklara tek tek inilebilir. Kolay gelsin. -
saol tşk ler -
-
Abdülhamid haklıydı. Batı'nın kullandığı ülkeyi kaosa sürükleyen kişilerdi. -
O zamanlarda bunu okuyan olmuş mudur
< Bu ileti mobil sürüm kullanılarak atıldı >
Sayfa:
1
Ip işlemleri
Bu mesaj IP'si ile atılan mesajları ara Bu kullanıcının son IP'si ile atılan mesajları ara Bu mesaj IP'si ile kullanıcı ara Bu kullanıcının son IP'si ile kullanıcı ara
KAPAT X
Bu mesaj IP'si ile atılan mesajları ara Bu kullanıcının son IP'si ile atılan mesajları ara Bu mesaj IP'si ile kullanıcı ara Bu kullanıcının son IP'si ile kullanıcı ara
KAPAT X
