Çin'de kritik buluşma; Çin Başkanı Xi Jinping, teknoloji liderleriyle bir araya geldi

Çin'in ekonomik ve jeopolitik bir süper güç hegemona dönüştüğü ve ileride daha da bu hale geleceğini düşünmekle birlikte yerinde noktalara parmak basmışsınız. Sosyal dünyanın geleceğini öngörmeyi zorlaştıran kaotizmi karşısında özellikle uzun vadede determinist bakmamak lazım. Dediğiniz gibi ABD'nin hegemonyası askeri ve iktisadi olduğu kadar kültürel de ve Çin büyük ve kadim bir kültür olsa da asla Amerika'nın küresel kültürel nüfuzuna, farklı dünya görüşünden ve arka planlardan gelen geniş kitlelerin hayat tarzlarını belirleyen etkisine sahip olmadı. Küresel finansal merkez olarak da şüphesiz baskın olan ABD. Küresel tedarik zincirleri merkezi Çin olsa da küresel finansal likidite halen ABD'den akıyor.

Ama ABD jeopolitik olarak şu an Biden ve Demokratlarının tutumundan çok daha sert ve ters etkiler üretecek biçimde idare ediliyor. Müttefik veya hasım demeden ticarette daha avantajlı olan her türden aktöre karşı katı ticaret bariyerleri uygulaması ve doların küresel rezerv statüsü birbirleriyle bağdaşmıyor. ABD'nin İkinci Dünya Savaşı ertesinde inşa ettiği uluslararası küresel liberal sistem içerisinde ABD hegemonyasını - Çin'in bu sistemi gasp etmesinin önünü açan - riskli bir çelişkiye sokuyor. Kısaca ABD'nin Çin'i engelleme misyonunda çelişki yaratıp pratikte Çin'i engelleyeceğim derken Çin'in önünü açıyor. Çin ise bu açıkları akıllıca biçimde istismar etmeye çalışıyor (istismar kelimesini kullanıyorum ama kötü anlamdan ziyade menfaatleri bu yönde olduğu ve boşlukları değerlendirdikleri şeklinde).

Daha çok - ABD açısından - risklere ve karışımızdaki sürece işaret ettim. Çin küresel güney ülkeleriyle serbest ticareti teşvik ediyor ama pekala samimi biçimde liberal olduğundan değil. Komünist olup kapitalist veya liberal olmanın neresinde samimiyet olabilir zaten? Ama akıllılar. ABD yaptırım ve ambargolarla kendisini kısa vadede rekabette avantajlı pozisyona sokup birçok aktörü kızdırırken ve kendi kurduğu küresel liberal sistemle pratikte çelişirken - uzun vadede zaten kendisini zarara sokarken - Çin ABD'nin kurmuş olduğu sistemin bağlamında aktörlere yatırım ve ticaret anlamında uzun vadeli kazan-kazan (win-win) teklif ediyor (ama tabii karşılaştırmalı üstünlükler bazında kendisinin daha çok kazanacağı şekilde).

Ülkelerindeki yabancı - özellikle gelişmiş teknolojiye sahip Batılı - sermayeye karşı tutumları, bunları Çinli şirketlerle işbirliğine, know-how paylaşmaya, Çinli personel çalıştırmaya zorlama vb Çin'in artan cüssesi ve avantajlarını dayatma gücüyle ilgili. Birçok ülke böyle davranamaz ama Çin ağırlığını kullanabiliyor. Kendi açılarından çok akıllıca. Çin'in kendi iç veya yapısal sorunları politik istikrarını veya uluslararası gücünü etkileyebilir ama aynısı ABD için de geçerli.

Birimiz Batı taraftarı, öbürümüz Çin taraftarı gibi durmuş; tabii şaka yapıyorum. Gelecekte hangi aktör daha etkin olacak tartışmasında fikir beyanı elbette sempati veya antipati duymanın ötesinde bir yargıdır. En azından öyle olmalıdır. Yalnız başta tespitlerin geleceğe dair kesin yargılara dönüşmemesi veya tartışmaya açık olduğu konusunda uyarırken şimdi bu aşamada sözünü ettiğiniz determinizm tuzağına düşüyorsunuz gibi geldi.

Her zaman Avrupai veya Batılı paradigmaların üstün olduğuna inandım ama bu Çin'in ilgili paradigmaları kendi bünyesinde yeniden üretemediği ve esasında stabil ve büyüyen bir şekle sokamadığı anlamına gelmez. Esasında bu Japonlardan Güney Korelilere Asyalıların en iyi yaptığı işlerden birisi: Batının kendi versiyonlarını üretebilmek. Mesela Japonya o sebeple birçok gözlemci tarafından bilimsel teknolojik kolonyal emperyal Batı sisteminin bir üyesi kabul edilmiştir (Meiji Restorasyonu modern Japonya'yı yaratmıştır; gelişmiş uygarlığın parçası olan Japonya'nın temelini atmıştır). Japonya bile bir adalar topluluğu ülkesi olarak sınırlı imkanlarıyla nereye gelmişken Çin 1990'larda durgunluk yaşamış ve kendisiyle birçok sektörde rekabet edememiş müttefiki ABD tarafından çokça sabote edilmiş Japonya'ya göre çok daha avantajlı bir ülke. Nüfus olsun, doğal kaynak ve nadir metaller olsun vs. Eğitimli insan gücü bazında da artık aşağı kalmıyor. Japonya'dan çok daha geç modernleştiler/Batılılaştılar ama günün sonunda onlar da yaptılar. Hem de çok daha büyük bir kuvvet tabanı ve devasa bir sikletle. Otoriter yapı, kırılganlık vb ifadeler kulağıma Çin kadar karmaşık bir ülke hakkında birazcık basmakalıp kalan indirgemeci çıkarımlar ve gereğinden fazla determinist yorumlar gibi geliyor. Bence önyargılardan arınmış saf bir gerçeklik arayışından ziyade özellikle ABD kaynaklı mevcut anlatı ve söylemleri tekrar eden ideolojik bir dünya görüşünü yansıtıyorlar.

ABD yıllarca Suudi Arabistan'la müttefikle olmuş, başka bir yığın otokrasi ile müttefik olmuş/kendisi bizzat destek vererek kurulmasına yardımcı olmuş, Kızıl Çin ile de uzun yıllar boyunca çok iyi ticaret ortağı olmuş bir ülke. Otokrasiler demokrasiler karşı karşıya, otokrasiler istikrarsız ve halk tabanından dolayı devrilmeye meyilli gibi bu mesajın da söylemine yansıyan popüler tezlerin hepsi çok tartışmalıdır. Demokrasi otokrasi kadar keskin ayrımlar yapmak o kadar kolay olmayabilir. Otokrasinin stabil veya meşru bir hükümet tarzı olmayacağını varsaymak da çok riskli olabilir; günümüz Çin komünist rejiminin hangi kategoriye düşeceği veya neye benzediği konusuna gelene kadar kavram veya olgu olarak "otoriterliği" otomatik şuna açılır diye görmemek gerekir.

Unutmayalım, Rusya'da 1993 Anayasa Krizi'nde demokrasiler parlamentoyu tanklarla vuran Yeltsin'i tutmuşlardır ve Yeltsin çatıştığı parlamento karşısında "otoriterleşerek" iktidarını korumuştur. Ama gerek Batılı demokrasiler, gerekse Rus halkının ciddi bir kısmı bu süreçte kendisine otoriter demeden Yeltsin'in arkasında durmuştur. Demek istediğim otoriter, demokrat gibi sıfatlar bir anda dünyanın ve politikanın kompleksitesini ve insan doğası gereği içsel olarak tutarsızlaşabilen çok katmanlılığını ıskalayan çok basit etiketlere dönüşebilir.

Tinananmen Meydanı Olayları üzerinden çok sular aktı. Benzer bir hadise Çin'de tekrar eder mi açıkçası bilmem çünkü Çin toplumu ve yönetici elitiyle beraber başka bir şeye dönüştü. Dünya değişiyor. ABD'de de değişiyor.