Negatif Teoloji nedir?

Negatif teoloji, kökleri geç antik döneme kadar uzanan bir felsefe ve teoloji geleneğidir. Antik Yunanda Tanrı’yı Bir olarak ifade eden Parmenides (M.Ö. 515-460) ve Platon (M.Ö. 427- 347) bu düşüncenin öncülerinden kabul edilmektedir. Negatif teoloji, Helenistik Yahudi ve ilk dönem Hristiyan teolojisinin de önemli argümanlarındandır. Aynı zamanda Neo-Platoncu olan Yahudi düşünür İskenderiyeli Philo (M.Ö. 25-M.S. 50) ve Neo-Platoncu Hıristiyan düşünür Pseudo-Dionysius (M.S. V. yy) bu düşüncenin teolojik gelenekteki önemli temsilcilerindendir. Görüldüğü üzere negatif teoloji spesifik olarak Neo-Platonik felsefe geleneği içerisinde önemli bir yer tutmaktadır. Özellikle Plotinus (205-270) ve Proclous (412-485) Tanrı tasavvurlarını negatif teolojinin argümanlarını kullanarak ifade etmişlerdir. Negatif teoloji, Orta Çağ mistik düşünürlerinin de fazla müracaat ettikleri bir yöntemdir. İslam felsefesi geleneğinde Meşşâî gibi düşünürler ve İbn Arabi gibi bazı mutasavvıflar da negatif teolojiyi Tanrı’yı ifade etmek için kullanmışlardır

Konuyu araştırırken böyle bir metinle karşılaştım. Henüz tam kavrayamadığım bir konu, hakkında bilgi veya yorumlarınız varsa paylaşmanızı dilerim.

Selamlar,

aslında konu basit, Negatif Teoloji esasen Tanrı insan dilini ve bilgisini aşan bir varlıktır bu yüzden onun sıfatlarını ve eylemlerini bilemeyiz diyor. Buradaki "negatif" olumsuzlama anlamındadır ancak Tanrıyı değil ona pozitif teoloji yanlıları tarafından, Tanrıya yüklenen sıfatları olumsuzlama. Örnek vermek gerekirse;

Bir pozitif teoloji yanlısı- Tanrı bilir der

Bir negatif teoloji yanlısı ise - bunu Tanrıya sen yakıştırıyorsun, çünkü zihnin Tanrıya insansal eylemler atfetmeye teşne ancak Tanrının ne olduğu ve ne yaptığı insan bilgisinin, dilinin ve deneyiminin çok ötesindedir.

Ancak burada dikkat edilmesi gereken nokta Negatif teoloji yanlısı, "Tanrının varlığını" reddetmiyor, "Tanrının ne olduğunu ve ne yaptığını bilebiliriz" önermesini reddediyor. Şimdi bu ilk bakışta "Agnostisizm" gibi durabilir ancak temelde ayrılırlar, bir agnostik "tanrının varolduğunu ya da varolmadığını bilemezsin" der oysa bir negatif teoloji yanlısı "tanrı vardır ama onun ne olduğu insan bilgisini ve deneyimini aşar" der.

Şimdi, adama sorarlar kardeşim bu nasıl Tanrı inancı, üzerinde hiçbir şey söyleyemiyorsun diye. Ancak Negatif teoloji yanlıları burada şu argümanı öne sürecektir, Tanrının ne olduğunu bilemeyiz belki ama ne olmadığını bilebiliriz. Eee tabi bu arkadaşlar, Tanrı şu değildir Tanrı bu değildir şeklinde listelerde yapmıyorlar. Ne olmadığını bilmek konusunu ise şu şekilde hallediyorlar; pozitif teoloji yanlılarının, dinlerin, mitolojiler gibi gibi Tanrıya pozitif olarak sıfatlar yükleyen grupları ve yükledikleri sıfatları reddederek, Tanrınn "ne olmadığı" bilgisine ulaşıyorlar.

Eksikler/yanlışlar olabilir ancak kısaca böyle tanımlayabilirim, umarım açıklayıcı olmuştur. Tüm eksik ve yanlışlarım için affınıza sığınıyorum. 

Ayrıca, diğer dillerde şu şekilde geçmektedir

Grekçe:teologia apophatikḗ

Latince:theologia negativa

Almanca: Negative Thelogie

İngilizce:Apophatic theology/Negatif teoloji 

Fransızca: Théologie apophatique

İslam'da Kuran'da belirtilen Allah'a ait sıfatlar ile bir tartışma var. Tanrının vech (yüz) ayn (göz) ve yed (el) ile ilgili edimler içinde bulunması ve kelam etmesi gibi sıfatları yüklenmesinin Tevhid ilkesi ile uyuşmadığı ileri sürülüyor. Tevhid ilkesi Allahın benzersiz olduğu, tasavvurunun mümkün olmadığı üzerinedir. Aslında negatif teolojiye yakın bir düşünce. Bunu savunanlar Kuran'da geçen sıfatların mecazi olduğunu ileri sürerek tevile başvuruyorlar. (İbn Dirhem 740 hicri)

@Nat Alianovna Esasen tutarsız ve riyakar diye tanımlamak mümkün tabi ancak sizin sorduğunuz "Tanrının ne olmadığının bilgisi için tanrının muğlak veya genel geçer de olsa ne olduğunun bilgisi gerekmez mi tıpkı aynen yukarıdaki negatif teolojice yüklenen tanım ve sıfatlarda (rasyonal düzlemde tanımsız vs) olduğu gibi?" Soru, bu insanlara karşı biraz haksızlık yapmak olur, çünkü bu sorunun kendisi bile örtük olarak olsa bile Tanrıyı insan bilgisinin konusu kabul eder, sizin sorduğunuz soru Tanrı değil de masa olsa bu insanlar kabul eder çünkü bahsettiğiniz şey bir insanın Epistemolojik sınırlarında bilgisinin konusu edilebilecek ve aşkın olmayan bir şey, ancak Tanrı bambaşka bir epistemolojik bağlamda varolduğu için bu şekilde ki bir itiraz negatif teolojiye aykırı olacaktır. Ama riyakar olduğu konusunda size katılırım, ben genel olarak şu noktada çıkmaza girdiklerini düşünürüm, Tanrının varolması demek, Tanrıya esasen bir hal olarak dahi olsa "sıfat" vermek demektir ki işte riyakarlıkları burada meydana çıkıyor. Dinsel ortaçağ anlayışına pek çıkmazlar esasen, bu benim anlatımımdaki bir hatadan ortaya çıkan bir yanlış anlaşılma olmuş afedersiniz. Bu insanlar özünde "doğma" ya karşıdırlar ve diğer görüşlere saygı gösterirler, orada bir agnostikle olan diyaloğu farkı anlatabilmek adına ben oluşturdum, gerçekte bir agnostik ve negatif teoloji yanlısının ben tartışacaklarını sanmam. Hatta negatif teoloji ile ilgili başka bir nokta ise gördüğüm kadarıyla ülkemizde kendisini deist yahut agnostik olarak tanımlayan bir çok insan "Negatif teoloji" yanlısı görüşlere sahip, sadece diğer kavramlar daha popüler olduğu için onları tercih ediyorlar. Ancak bu tabi ki hepsi için geçerli değil. Kişisel yaklaşımım ise eğer bir dine ya da kurulmuş bir öğretiye(budizm gibi) tabi değilsen, teolojik görüşünü isimlendirmek pek makul değil. Son olarak, benim bu şekilde konu hakkında yazdıklarımdan "ahkam" kestiğim anlaşılmasın lütfen çünkü konu ile ilgili bilgilerim sınırlıdır ben sadece pek popüler olmayan bir konu olduğundan dolayı pek bilen yoktur diye bildiklerimi yazmak istedim, eğer iyi bilen birisi varsa ve anlatırsa mutlu olurum ben de.

@Sailor64 Esasen, bir müslüman bana göre "negatif teoloji" yanlısı olamaz, çünkü İslam'a göre Tanrı bir kitap göndermiş ve bu kitapta kendisinden bahsetmiş sıfatlarını bildirmiştir. Kuran'da geçen sıfatlar hakkında olan tartışma bu sıfatların mahiyeti hakkındadır, sıfatların kendisi hakkında değil. Burada eğer bir sınıflama yapılacaksa, o sıfatları olduğu gibi anlayanlara Pozitif Teoloji metodunu kullananlar, o sıfatların temsili olduğunu iddia edenlere ise analoji metodunu kullananlar denilebilir bence.

Bilinen bilinenler vardır. Bunlar bildiğimizi bildiğimiz şeylerdir.

Bilinen bilinmeyenler vardır. Yani, bazı şeyler vardır ki bilmediğimizi biliriz.

Fakat bilinmeyen bilinmeyenler de vardır. Bunlar bazı şeyler ki bilmediğimizi bilmeyiz.

Negatif teoloji 2. şık ile alakalıysa negatif teoloji yapmak için bile gerekli, dediğiniz gibi "tanrının muğlak ve genelgeçer bir bilgisi" olmalıdır. Peki, o bilgiye nasıl ulaşıyoruz? Muhtemelen cevap, akıl yolu ile olmalı. Plotinus'a başvurursak "Bir" olduğunu biliyoruz ama başka bir şey bilmiyoruz. Yani yaratıcı olup olmadığını, bizimle olan ilişkisini, sonsuz olup olmadığını vb. şeyleri bilmiyoruz.

Eğer 3. şık geçerliyse "Bir" i de bilmemiş olmamız gerekirdi. O halde akıldan yoksun olmalıydık. Zira bilgi vardı çevremizde ama onu anlayıp, yorumlama gücümüz olmayacaktı. Aklımız olduğuna göre negatif teoloji mümkündür.

@ Aprın Çor Tigin

İslamdaki Tevhid ilkesi Platinos'un "Bir" ine çok benzer. Tevhid ilkesine göre Allah (yalnızca) sayıca bir değildir. Başka hiç bir varlığa benzemeyecek şekilde tektir. Dolayısı ile Allah'ın zatı dışındaki sıfatların hiç biri söylendiği gibi anlaşılmamalıdır. Bunları söyleyenler tabi Kuran'ın açık ayetlerinin farkındalar. Ayetleri düz anlamı ile alan avam değil ama havas ise ayetleri tevil etmek gerektiğine inanıyor ve Allah'ın zatı dışında sıfatlara yer kalmıyor.

Sanıyorum İslam düşünürleri Yunan filozofları ile karşılaştıkça, onlardan öğrendikleri fikirlerle Kuran'a yaklaşıyorlar ve giderek negatif teolojiye açık Plotinos'çu bir kelam geleneği ortaya çıkmaya başlıyor.

Aslına bakarsanız bana da sıkıcı geliyor, çünkü bir noktadan sonra konu inanç olduğu için tüm argümanlar "saçma" oluyor. İnanan ya da inanmayan tüm argümanlar sadece hitabet yeteneği kuvvetli, hazır cevap vs vs olan insanların argümanları popüler hale geliyor. Yoksa ben daha bu konularda, ne Summa theologiae ve Milel ve Nihal gibi kitapları ne de kutsal kitapları okuyanlar var, ben genellikle Afrika'da çocuklar aç o zaman Tanrı yok diyen ya da resmin bile sanatçısı var evrenin neden olmasın diyen argümanlar görüyorum ve anlam veremiyorum. Bazı arkadaşlarda bilimden yürümeye çalışıyor onlar beni iyice hayrete düşürüyor, eminim sizin de dikkatinizi çekmiştir, kişi kuantum fiziğiyle alakalı 2 ya da 3 cümle söyleyip üzerine 8-10 sayfa konuşup sonunda Tanrı var ya da Tanrı yok sonucuna çıkabiliyor. Ve adamın neden bahsettiği hakkında en ufak bir fikri yok. Bunun nedenlerinden birisini ben şuna bağlıyorum ki, Celal Şengör, Kerem Cankocak, Ergi Deniz Özsoy,Sinan Canan gibi alanlarında uzun yıllar çalışmış ve gerçekten önemli çalışmaları olan insanlar, bir şekilde medya araçları yoluyla halkla konuşuyorlar ve onları izleyenler onlar gibi olmak, argüman sunmak istiyor ama beceremiyor ve bu başlarda komik gelse bile bir süre sonra bıktırıyor gerçekten. Konuşmalarda öyle bir eda var ki , Heisenberg belirsizliği üzerine üç farklı tez çalışmasında bulunmuş ve görelilik kuramı ile kuantum teorisini birleştirmede neden başarısız yaklaşımlar olduğunu açıklayıp bununla bir teoloji temellendirmesi yapmaya çalışıyor. Kusura bakmayın dolmuşum bu konuda galiba iyi oldu rahatladım  

Ayrıca her şeyi geçtim, bana göre teoloji kendi başına çok sıkıcıdır . Ne kadar sıkıcı olduğunu anlamak isteyen arkadaşlara Thomas Aquinas'un Summa theologiae kitabını öneririm, ben sonunu göremedim o kadar sıkıldım. Okuyabilen olursa tebrik ederim  

@Sailor64 Yaklaşımınız gayet güzel ancak ben bu avam-havas konusuna hep çok güldüm, bazı insanlar kendilerine havas halka avam diyorlar, burada komik gelen şey havas'ın Tanrı bilgisine karşı epistemolojik bir önceliği var gibi davranması. Bunu açık açık söyleyemiyorlar ama öyle davranıyorlar. Belki de sadece bana öyle gelmiştir.

Kesinlikle. Onlara özenenler olduğu kadar (hoca-öğrenci ilişkisinin de temeli budur aslında, hocayı imitasyon veya fikirleri üstüne bir geliştirme yapmak, kendi yorumlarını katmak) evrenin sırrını yarımyamalak bilgisiyle çözen de çok. Yarı cehaletin özgüveni ve "büyük resmi gören" eylemciliği korkunç.   "Afrika'daki çocuklar aç" mesela bence de çok saçma bir argüman. Ancak Afrika'daki çocuklar bir kutsal kitap bile bulamayacak kadar fakir, olan bitenden haber alamayacak kadar dünyadan kopuk ve haliyle inanılmaz dezavantajlı gibi bir argümanın ayakları şüphesiz ki yere basacaktır. Sınav mefhumunu sarsacaktır. Tabii daha başka sorunlar da var; büyük Fars matematikçi Ömer Hayyam'ın rubailerinde aşağı yukarı dile getirildiği gibi: Beni yaratan - yürüten - her şeyi bilen sen ama cehennemlik olan ben? Cüzi irade kavramı mesela bu soruna bence tatmin edici veya verilmiş bulunan kozmolojik sistem içerisinde tutarlı bir cevap vermez ya da teolojik metinler. Ben de Aquinas'ın "hocası" Aristoteles'in metafiziğini ilk üç kitabı (alfa, küçük alfa, beta) hariç soluksuz şekilde tamamen okuyamadım, çok kuru ve dogmatik yorumlu bir metin. Özellikle diğer filozofları irdelemeyi bıraktığı kısımlar sıkıcı, soyut ve bir miktar da çağdışı. :d

Aristoteles konusunda açıkçası ben pek sıkıldığımı söylemem okurken. Teoloji konusunda ise görüşünüze saygı duyarım ancak daha önce de söylediğim gibi Tanrının varlığı- yokluğu gibi konularda ki tüm argümanlar finalde inanca bağlanıp tıkanacağı için bana çok sıkıcı geliyorlar ve esasen bu tartışmanın kendisi biraz kısır döngü halini alıyor. Bana göre, insanlara zarar vermediği, kimseye hakaret etmediği ve suç işlemediği sürece isteyen istediğine inansın.  

Çağdaş bilim pozitivist hem de natüralist. Varlıkbilimsel natüralizm doğada tanınan bilinen, doğa yasalarının dışında olabilecek bir varlık olmayacağını iddia eder, dolayısı ile doğaüstüne karşıdır. Yöntembilimsel natüralizm ise bilimin takip ettiği metottur. Doğa yasaları ile meşgul olurken onları etkileyecek bir doğa üstü gücü hesaba katmaz. Ama ontolojik bir iddiada da bulunmaz. Örneğin Descartes veya Newton Tanrıya inanıyorken, yöntembilimsel olarak natüralistlerdir. Newton fizik bilimi ile yaratıcının izlerini bulmayı ümit ettiğinden söz eder. Tanrıya yaratıcı olarak inanan ama doğa yasalarına karışmadığını ileri sürenler zamanla hıristiyanlıktan günümüzde deizm ve ateizme kaydılar. Ama illa ki bu iki natüralizm çeşidi birbiri ile aynı kulvarı takip etmek zorunda değil. Yaratılışçılar, varoluşbilimsel natüralizm ile yöntembilimsel natüralizmin R.Dawkins gibi aktif ateistlerce özdeş gibi gösterildiğini ve bu suretle ateizm lehine kamuoyu oluşturduklarını iddia ediyorlar. Örneğin Türkiye'de yaratılışçı kulvarından tartışmaya katılan bir bilimci olan Cane Taslaman şu örneği veriyor.: Yöntembilimsel natüralizm bir atletizm müsabakasında bir kural koyuyor: Zenciler yarışmaya katılamaz... Sonra yarışlara bakılıyor ve kazananların sadece beyaz atletler olduğunu görerek şu sonuca varılıyor: Beyazlar atletizm için yaratılmışlardır.

Celal Şengör, Kerem Cankocak, Ergi Deniz Özsoy,Sinan Canan gibi zikrettiğiniz isimler de yöntembilimsel natüralizm ile varlıkbilimsel naturalizmi özdeş sayma gibi bir eğilim var. Aslında günümüzde dünayda genel olarak böyle bir eğilim var. Ama aslında neymiş? Özdeş değillermiş..

Metafizik özelinde konuştum siz Aquinas'tan bahsedince yoksa Aristoteles'in pek çok kitabı olağanüstü, kendisine kolaylıkla akademik araştırmaların yaratıcısı diyebilirim. Hemen hemen her konuyla ilgilenmiş. Mesela üşenmemiş; yaşadığı çağın kentlerinin yasalarını toplamış, bize atıyorum Atina'nın kısa bir tarihini verip işleyişini anlatmış, kentlerin siyasi sistemleri arasında karşılaştırmalar yapmış, rejimlerin nasıl tanımlanacağına dair kriterler belirlemiş. Hocası Platon'un idealar kuramını eleştirip formlar kuramı adı altında bir hizaya sokmuş. Fonksiyonelliği - teleolojiyi geliştirmiş. Fonksiyonel biyolojinin ve fizyolojinin babası olmuş. Zamanının filozoflarını kısaca aktarıp karşılaştırmalı irdelemiş, onları gruplamış. Aristoteles'in teolojisi ve fiziği antik zamanlardan geç Ortaçağ kadar büyük bir egemenlik kuruyor, etkisi o denli büyük ki Aristoteles Ortaçağ İslam aleminde filozoflar sınıfının en gözde eski Yunan bilgini, Avrupa Ortaçağı'nda ise Avrupa aleminin biricik "filozofu" oluyor. Aristoteles'in etkilerini ve zenginliğini tartışmak tabii ki abestle iştigal etmektir. So far so good, her şey özünde "bir inanç" ama esine veya sezgiye dayanan irrasyonal bir inancın bu çağda kabul görmesini ve hatta esinlenme-sezme faktörü atlanarak rasyonal addedilmesini saçma (nonsense) buluyorum. Ancak insan hayatında rasyonal olmayan unsurlar çok, irrasyonal diye bir şeyi ben de otomatik dışlayamam; baskılamak veya alay etmek şöyle dursun. 

1, 4 ve 7 no'lu önermeler psikolojik ihtiyaçları karşılayan inanma biçimi güven ve umut duyma ihtiyaçlarına karşılık geliyor

2 sezgisel, mistik deneyime dayanıyor

3 Mantığa, düşünceye

5 Olağan gündelik dini inançları benimseme biçimine karşılık geliyor.

Felsefenin ilgilendiği bir tek argüman bazlı inanç biçimi, diğerlerini olumsuzlama (dışarıda tutma) dışında söyleyebilecek bir şeyi yok.

@el-Gazzali "Herhangi bir önermeye dair zihinsel kabulün zaten inanç anlamına gelir." bu yanlıştır ancak bunun doğru olduğunu kabul etsek bile, "önermeler bir geçeklik üzerine yapılan bir yorumlardır" bu önermenin gerçekliğe uygunluk durumuna göre önerme ya doğru ya da yanlış olur. Ayrıca önermenizin neden yanlış olduğuna gelirsek, sizin zihinsel kabul dediğiniz şeyin epistemolojik bir değer taşıyabilmesi için ya mantıksal-matematiksel bir ispata ya da ampirik ispata muhtaçtır. Aksi halde ortaya koyduğunuz şeyin epistemolojik açıdan herhangi bir bilgi değeri olamaz. Ve inancın epistemolojik bir tanımının olması demek, inanç dediğimiz şeyi bilgiyle eşit değere sahip bir şey haline getiremez. Örnek olarak, Platon, kendi epistemolojisinde doksayı ve epistemeyi tanımlamıştır ancak onların ikisini de bilgi kaynağı olarak görmez. Onun dışında, ortaya koyduğunuz argüman ve sunduğunuz bilgiler için teşekkür ederim. Ancak açıkladığım üzere temel önermesi hatalı olduğu için bana göre argümanınız hatalı.

@Sailor64 Derscartes'ın yöntemi "Yöntembilimsel Naturarilzm" gibi bir şey değildir, zira Yöntemsel Şüpheciliğin kurucusu olan Descartes'in yöntemi budur, Yöntemsel Şüphecilik. Newton'un yöntemi nasıl tanımlanıyor bilmiyorum açıkçası. Dediğiniz örnekten gidip "zencileri" yarışa almak demek, yani Tanrıyı bilimin konusu yapmak demek mümkün değildir, zira Tanrı ne Popper'in kuramına göre yanlışlanabilirdir ne de Kuhn'un kuramına göre "içindeki yanlış önermeler revize edilmeye yerlerine yenisi konmaya çalışılıp, en olmadı katı çekirdeği değiştirelim" diyeceğiniz yapıda bir şey değildir. Bu bakımdan Tanrı, bilimin konusu olamaz ha ama bilimin konusu olmaması Tanrı'nın olmadığı anlamına gelmez o ayrı konu. Yani, Tanrı'nın bilimin dışına çıkartılması "Tanrı'ya karşı isyan" değil sadece Tanrı'nın, bilimin konusu yapılamamasındandır. Siz Tanrıya inanabilir ya da inanmaya bilirsiniz, onunla ilgili araştırma yapmak istediğiniz alanlar ise Teoloji, Felsefe ya da Kelam gibi olanlar olacaktır. Son olarak o saydığınız 4 isim bilim yapmakta, yani doğal olarak konuşmaları bilimin yön verdiği konuşmalar oluyor. Ancak affınıza sığınarak tam anlamadığım nokta Varoluşbilimsel olarak tanımladığınız şey "ontolojik" anlamında mı yoksa başka bir anlamda mı daha önce karşılaşmadım böyle bir tanımla.

@Nat Alianovna Hocam, Aristoteles konusunda eğer kendimi doğru anlamadıysam özür dilerim, hem mesleki dezonformasyon hem de sadece metafizik kitabından bahsettiğinizi anlamamıştım benim hatam. Ancak bu yine de faydalı olmuş 4-5 cümlede Aristoteles'in yaptığı işleri gerçekten iyi özetlemişsiniz, umarım konuyu okuyan birisi bu sayede Aristoteles okumaya başlar. Yazıda jest ve mimik olmamasının azizliği.